Ministerstwo Zdrowia przedstawiło z końcem 2022 r. projekt zmian¹ w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego². W uzasadnieniu projektu wskazano, że zmiany mają na celu między innymi aktualizację terminologii wykorzystanej w przepisach ustawy, która jest archaiczna i może przyczyniać się do stygmatyzacji osób dotkniętych zaburzeniami psychicznymi. Nadto, zmiany mają na celu wykluczenie ewentualnych wątpliwości interpretacyjnych, doprecyzowanie kwestii dotyczących stron postępowania sądowego w sprawach o przyjęcie osoby z zaburzeniami psychicznymi bez jej zgody do szpitala psychiatrycznego, jak również jej wypisania, miejsca przeprowadzania rozprawy oraz inne drobne doprecyzowania przepisów ustawy. Przewidziano w związku z tym nową definicję pojęcia osoby z zaburzeniami psychicznymi. Ma być to zatem osoba: z zaburzeniami psychotycznymi (zmiana z osoby chorej psychicznie) lub z niepełnosprawnością intelektualną (zmiana z osoby upośledzonej umysłowo), ewentualnie wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych, które zaliczane są do zaburzeń psychicznych i wymagają świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia tej osoby w środowisku społecznym (zmiana z osoby wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym). Nadto, projekt ustawy doprecyzowuje kwestie związane ze stosowaniem przymusu bezpośredniego wobec pacjentów, w tym wprowadzać ma zasadę, aby pomieszczenia przeznczone do obserwacji osoby unieruchomionej wyposażano w instalację monitoringu umożliwiającą stały nadzór nad osobą z zaburzeniami psychicznymi w nim przebywającą oraz kontrolę wykonania czynności związanych z unieruchomieniem.

Jakie zaszły zmiany w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego?

Projekt ustawy zmienia również przepisy dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody poprzez wyeliminowanie konieczność zasięgnięcia w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry przy przyjęciu, na rzecz zasięgnięcia opinii drugiego lekarza. Wprowadza się również zasadę, że rozprawa dotycząca takiego przyjęcia miałaby być przeprowadzana w szpitalu, a poza szpitalem – wyłączenie w przypadku, kiedy przeprowadzenie rozprawy byłoby szczególnie utrudnione. Zaproponowano też, aby w sprawach dotyczących przyjęcia bez zgody lub wypisania ze szpitala psychiatrycznego osoby przyjętej bez zgody uczestnikiem postępowania z mocy prawa był również szpital psychiatryczny.

Kogo dotyczy ustawa o ochronie zdrowia psychicznego?

Projekt skierowano do konsultacji społecznych, w toku których w krótkim czasie podniosło się wiele głosów krytycznych. Zasadnicze zastrzeżenia zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich, który w wystąpieniu do Ministra Zdrowia³ wskazał, że analiza projektu wskazuje, że zaproponowane zmiany dalece wykraczają poza sygnalizowane zmiany „techniczne”. Ich przyjęcie będzie, zdaniem Rzecznika, oznaczało największą i najważniejszą zmianę w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego w 30-letniej historii jej funkcjonowania.

Zmiana ustawy o ochronie zdrowia psychicznego – założenia

Rzecznik zwrócił uwagę, że projekt zakłada rozszerzenie kręgu osób, które mogą podlegać umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym bez zgody. W obecnym brzmieniu ustawy są to osoby „chore psychicznie”. W projekcie proponuje się umożliwienie przymusowego umieszczania w szpitalu psychiatrycznym wszystkich osób „z zaburzeniami psychicznymi”, a zatem zarówno osób „z zaburzeniami psychotycznym”, jak i osób z niepełnosprawnością intelektualną, czy w inny sposób zakłóconymi czynnościami psychicznymi. Rzecznik zwraca przy tym uwagę, że pomimo daleko idących zmian w dalszym ciągu antidotum na agresję chorego jest stosowanie izolacji i unieruchomienia. W projekcie nie podjęto próby, aby wprowadzać nowe, mniej opresyjne metody opanowania agresji osoby w kryzysie psychicznym. Rzecznik podkreślił, że wątpliwości, jakie pojawiły się po lekturze projektu, wymagają dokładnego wyjaśnienia, bowiem odnosi się on do wyjątkowo wrażliwej materii, jaką jest nietykalność i wolność osobista jednostki. Wprowadzanie zmian w przepisach, które pozwalają na pozbawienie człowieka prawa do samostanowienia o sobie i swoim zdrowiu, nakłada na projektodawcę szczególny obowiązek ukształtowania prawa tak, aby chronić osoby nim objęte przed arbitralnością władzy i w sposób maksymalny zagwarantować tym osobom ochronę ich praw i poszanowanie wolności i godności.

adw. Filip Niemczyk

cały artykuł ukazał się miesięczniku „PULS” 2/2023