Pacjenci szpitali psychiatrycznych z wielu względów stanowią szczególną grupę chorych. W niniejszym artykule nie będę poruszał kwestii różnić pomiędzy „chorobami duszy” i „chorobami ciała”, ale przedstawię na czym polegają uwarunkowania sytuacji prawnej pacjenta szpitala psychiatrycznego.
Relacja pomiędzy lekarzem a pacjentem
Relacja pomiędzy lekarzem i pacjentem nie jest równa. To ten pierwszy dysponuje wiedzą, doświadczeniem i środkami technicznymi, które stawiają go w uprzywilejowanej pozycji względem chorego, który jest osobą potrzebującą pomocy, często bezradną, niejednokrotnie pozbawioną wsparcia ze strony osób trzecich. Dysproporcja ta ujawnia się szczególnie w realiach szpitala psychiatrycznego.
Podstawowym aktem prawnym regulującym prawa i obowiązki chorego leczącego się w szpitalu psychiatrycznym reguluje ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z 19 sierpnia 1994 r. Akt ten uchwalony został wcześniej, aniżeli inne akty prawne regulujące prawa pacjenta, co wydaje się nieprzypadkowe. Pacjent szpitala psychiatrycznego może być hospitalizowany dobrowolnie, ale również bez swej zgody. W tym drugim przypadku leczenie pełni nie tylko funkcję terapeutyczną, ale również izolacyjną, chroniącą społeczeństwo przed zagrożeniem ze strony osoby zaburzonej. Istotą ochrony praw pacjenta szpitala psychiatrycznego są zatem zarówno wartości zdrowia i życia, czy autonomii woli, ale także wolności osobistej. Liczne relacje dotyczące stosowania leczenia psychiatrycznego jako represji, chociażby wobec dysydentów w byłym ZSRR, przynoszą szereg tragicznych historii, a jednocześnie pokazują, że prawa pacjenta szpitala psychiatrycznego i jego godność są bardziej narażone na naruszenia, aniżeli pacjenta leczonego wyłącznie ze względów somatycznych.
Prawa pacjenta szpitala psychiatrycznego
Prawa pacjenta szpitala psychiatrycznego stanowią część ogólnych praw pacjenta. Dlatego w przypadku braku regulacji szczególnych w jego przypadku zastosowanie znajdą przepisy ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z 6 listopada 2008 r. Cytowana ustawa wymienia w szczególności prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej (w przypadku leczenia psychiatrycznego – zawsze bezpłatnej), do informacji o swoim stanie zdrowia, do do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny informacji z nim związanych, do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych, do poszanowania intymności i godności, do dokumentacji medycznej, do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Prawa pacjenta, w szczególności w kontekście pacjenta szpitala psychiatrycznego, mają przy tym umocowania w aktach wyższego rzędu: art. 68 ust. 3 Konstytucji RP nakazuje władzom publicznym szczególną opiekę zdrowotną nad osobami niepełnosprawnymi, w zakresie przymusowej hospitalizacji i przymusowego leczenia, art. 30 wskazuje na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako podstawę i źródło wszelkich praw i wolności, art. 41 ust. 2 gwarantuje kontrolę niezawisłego sądu dla każdego pozbawienia wolności, a tak należałoby kwalifikować osobę poddaną przymusowej hospitalizacji.
Prawa pacjenta a przymusowe leczenie
Specyfika ochrony praw pacjenta szpitala psychiatrycznego wyraża się w szczególności w kontekście możliwości zastosowania przymusowego leczenia, które w oczywisty sposób stoi w sprzeczności z wartościami autonomii i wolności jednostki. Przymus taki może być zastosowany jedynie w dla dobra i w interesie pacjenta, co nie oznacza, że możliwa jest tu dowolność. Przeciwnie, stosowanie przymusu jest sytuacją wyjątkową, a zatem należy ją traktować jako ściśle ograniczoną do przewidzianych ustawą przypadków. Przymus bezpośredni wobec pacjenta może być zastosowany wówczas, gdy chory swoim zachowaniem zagraża własnemu lub cudzemu zdrowiu lub życiu albo narusza bezpieczeństwo powszechne, kiedy gwałtownie niszczy lub uszkadza przedmioty w otoczeniu, kiedy poważnie zakłóca działanie placówki, w której przebywa. Zanim przymus zostanie zastosowany, należy pacjenta uprzedzić.
Możliwość przyjęcia osoby do szpitala bez jej zgody istnieje wówczas, jeśli jej dotychczasowe zachowanie wskazuje, że z powodu choroby zagraża własnemu życiu lub zdrowiu lub zdrowiu innych osób. Przyjęcie bez zgody pacjenta zawsze wymaga zatwierdzenia przez ordynatora w ciągu 48 godzin oraz powiadomienia właściwego miejscowo sądu opiekuńczego w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia. Osobną sytuacją jest orzeczenie przymusowego pobytu w ramach stosowanego przez sąd w postępowaniu karnym środka zabezpieczającego, w szczególności wobec osób, które popełniły przestępstwo w stanie niepoczytalności, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że popełnią one ponownie czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym lub też ciężkie przestępstwo w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych.
Możliwość stosowania przymusu nie może prowadzić do wniosku, że osoby leczone w szpitalu psychiatrycznym mają mniej praw, aniżeli inni pacjenci. Wręcz przeciwnie, obowiązujące przepisy nakładają obowiązek szczególnej dbałości o prawa takich osób. W tym też celu ustawa o ochronie zdrowia psychicznego wprowadziła instytucję Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego, który powinien być obecny w każdej placówce i którego zadaniem jest między innymi pomoc w dochodzeniu praw w sprawach związanych z przyjęciem, leczeniem, warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala psychiatrycznego.
Kodeks etyki lekarskiej w art. 3 nakazuje wypełniać lekarzowi obowiązki bez względu na różnice płci, wieku, sytuacji materialnej. W przypadku osób leczonych psychiatrycznie standard ochrony jest dodatkowo zwiększony, czego uzasadnieniem jest charakter ich przypadłości, a także dopuszczalny w pewnych wypadkach przymus.