W debacie o relacji lekarza z pacjentem i prawach pacjenta oraz jego rodziny nie można pominąć kwestii praw lekarza. W moim przekonaniu wyróżnienie osobnej grupy praw lekarza powinno uwzględniać ich źródło w autonomii i godności zawodu, a także ich rolę jako komplementarnego zbioru reguł dla praw pacjenta.
Kodeks Etyki Lekarskiej
Prawa lekarza mają swe źródło w godności zawodu. Kodeks Etyki Lekarskiej nakazuje strzec godności stanu lekarskiego i niczym jej nie splamić, a zasady etyki lekarskiej zobowiązują lekarza do przestrzegania praw człowieka i dbania o godność zawodu lekarskiego (art. 1 KEL). Z tak ujętej godności wynika zatem zobowiązanie do dbania nie tylko o wąsko pojęty wizerunek grupy zawodowej, ale przede wszystkim o walory moralne i ludzkie. Z drugiej strony poczucie godności, wiąże się z oczekiwaniem nie tylko od siebie, ale i od innych szacunku dla wykonywanej pracy oraz wyborów, jakie należy w związku z nią podejmować. Lekarz pełni w społeczeństwie rolę szczególną, towarzysząc każdemu od narodzin, aż do śmierci. Zobowiązany jest wykonywać swe obowiązki sumiennie, według najlepszej wiedzy, a nawet z narażeniem własnego życia. Dlatego też powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną (art. 4 KEL).
Pomimo szczególnej roli społecznej, lekarzowi tylko niekiedy przysługuje ochrona prawna należna funkcjonariuszowi publicznemu. Dotyczy to między innymi sytuacji wykonywania czynności w ramach świadczeń pomocy doraźnej i udzielania pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących zwłoki (art. 44 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty), medycznych czynności ratunkowych (art. 5 ust. 1 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym), czy czynności lekarza sądowego (art. 2 ust. 3 ustawy o lekarzu sądowym). Szczególna ochrona prawna funkcjonariusza publicznego wyraża się między innymi w tym, że określone zachowanie sprawcy przestępstwa wobec funkcjonariusza publicznego jest zagrożone karą surowszą, np. naruszenie nietykalności cielesnej. Oznacza to, że poza sytuacjami opisanymi powyżej, lekarz nie korzysta ze szczególnej ochrony swej osoby.
Lekarz – zawód zaufania publicznego
Lekarz niewątpliwie wykonuje zawód zaufania publicznego. Pacjent i jego rodzina powierzają mu życie i zdrowie oraz ściśle prywatne informacje. Odpowiedzialność, jaka się z tym wiąże, wymaga autonomii, która nie oznacza dowolności postępowania, ale wymaga oparcia się na wiedzy medycznej, rozumie i sumieniu. W tym kontekście jako kluczowe prawa lekarza jawią się prawo niepodjęcia lub odstąpienia od leczenia pacjenta w uzasadnionych przypadkach, z
wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki (art. 38 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz art. 7 Kodeksu Etyki Lekarskiej) oraz powstrzymywania się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki (art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty).
Nie budzi większych kontrowersji prawo odstąpienia od leczenia pacjenta, który zachowuje się niewłaściwie wobec lekarza, czy nie stosuje się do zaleceń. W takiej sytuacji lekarz ma obowiązek dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym (art. 38 ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Jeśli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby zdrowia, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego (ust. 3). Polem niekończących się dyskusji jest tzw. klauzula sumienia.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2015 r., zgodnie z którym art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty nie jest zgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim nakłada na lekarza obowiązek wykonania niezgodnego z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego w „innych przypadkach niecierpiących zwłoki” oraz w zakresie, w jakim nakłada na lekarza powstrzymującego się od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem obowiązek wskazania realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym, są niezgodny z Konstytucją, zdaje się znacząco rozszerzać zakres uprawnień przyznanych lekarzowi, dając niemal nieograniczone prawo odmowy. W moim przekonaniu nie można prawa klauzuli sumienia interpretować z pominięciem źródeł praw lekarza, ani też w kontrze do praw pacjenta. Lekarz wykonuje zawód zaufania publicznego i jest częścią systemu służby zdrowia. Narzucanie własnych przekonań moralnych wbrew woli pacjenta może być odebrane jako brak szacunku dla jego autonomii i może podważać zaufanie do zawodu, szczególnie jeśli wiąże się z odmową wskazania innego lekarza, u którego pacjent dane świadczenie mógłby uzyskać.
Karta Praw Lekarza i Lekarza Dentysty
Na stronach internetowych niektórych Izb Lekarskich publikowana jest tzw. Karta Praw Lekarza i Lekarza Dentysty. W obecnym stanie prawnym na listę wynikającą z Karty Praw składa się przeszło sto pozycji, dotyczących m.in. prawa do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, bezpiecznych warunków pracy, urlopów i wypoczynku, reguł uzyskiwania specjalizacji, uznawania dyplomów itp. Warto pamiętać, że fundamentem wszystkich praw lekarza jest godność i ranga zawodu. Służba pacjentom nie może zatem wiązać się z nadużyciem uprawnień, bo w perspektywie długoterminowej oznacza to osłabienie pozycji zawodu lekarza.