Prawo lekarza do urlopu aktualnym stanie prawnym

Prawo do wypoczynku jest jednym z zasadniczych praw pracownika, a jego realizacja ma kluczowe znaczenie dla jakości wykonywanej przez niego pracy. Oczywistością jest zatem stwierdzenie, że odpowiedni wypoczynek w ciągu doby oraz okresowy urlop od pracy w przypadku pracowników ochrony zdrowia bezpośrednio wpływa na bezpieczeństwo pacjentów oraz zdrowie i życie samych medyków. Dla prawidłowego wykonywania zawodu lekarza zasadnicze znaczenie ma możliwość faktycznego korzystania z prawa do wypoczynku, tym bardziej w okresie wzmożonego wysiłku, z jakim wiąże się praca w okresie stanu epidemii COVID-19. Poruszę w związku z tym kilka kwestii związanych z prawnymi aspektami prawa lekarza do urlopu.

Ustawa o działalności leczniczej a czas pracy lekarza

W pierwszej kolejności wspomnieć należy, że normy czasu pracy pracowników medycznych reguluje ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej¹. Co do zasady czas pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym nie może przekraczać 7 godzin 35 minut na dobę i przeciętnie 37 godzin 55 minut na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy (art. 93 ustawy o działalności leczniczej). Przy czym od powyższej reguły istnieje szereg wyjątków. W szczególności, jeśli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, w stosunku do pracowników mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę (art. 94). Dodatkowo, lekarze zatrudnieni w podmiocie leczniczym mogą być zobowiązani do pełnienia dyżuru medycznego. Praca w ramach pełnienia dyżuru medycznego może być planowana również w zakresie, w jakim będzie przekraczać 37 godzin 55 minut na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 95). Wreszcie, lekarze mogą być, po wyrażeniu na to zgody na piśmie, zobowiązani do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 96 – tzw. klauzula opt-out).

Powyższe regulacje w połączeniu z faktem, że w wielu placówka medycznych występują braki kadrowe, a warunki płacowe są niezadowalające, powodują, że przeciętny czas pracy lekarza jest daleko dłuższy, aniżeli ustawowe 37 godzin 55 minut na tydzień. Tym istotniejszego znaczenia nabiera w związku z tym możliwość realizacji prawa do urlopu i wypoczynku. Ustawa o działalności leczniczej w art. 97 reguluje tylko częściowo kwestie z tym związane. Stwierdza się w niej, że pracownikowi medycznemu przysługuje w każdej dobie 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, przy czym osobie, która pełni dyżur dopiero bezpośrednio po jego zakończeniu i nieprzerwanie przez 24 godziny, w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni.

Ustawa o działalności leczniczej nie zawiera regulacji dotyczących urlopu wypoczynkowego, a zatem w tym zakresie należy korzystać z przepisów ogólnych. Nie budzi zatem wątpliwości, że lekarz zatrudniony w podmiocie leczniczym na umowę o pracę może korzystać z prawa do urlopu na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Zgodnie z art. 152 KP pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego, którego to prawa nie może się zrzec. Zgodnie natomiast z art. 154 KP wymiar urlopu wynosi 20 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat, albo 26 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat. Pracodawca jest obowiązany udzielić pracownikowi urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo (art. 161 KP). Urlopy powinny być udzielane zgodnie z planem urlopów. Plan urlopów ustala pracodawca, biorąc pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy (art. 163 KP), a przesunięcie terminu urlopu jest dopuszczalne z powodu szczególnych potrzeb pracodawcy, jeżeli nieobecność pracownika spowodowałaby poważne zakłócenia toku pracy (art. 164 KP). Pracodawca może odwołać pracownika z urlopu tylko wówczas, gdy jego obecności w zakładzie wymagają okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu (art. 167 KP). Urlopu niewykorzystanego w terminie należy pracownikowi udzielić najpóźniej do dnia 30 września następnego roku kalendarzowego (art. 168).

Czas pracy lekarza w ramach umowy cywilnoprawnej

Powyższe reguły, co należy podkreślić, dotyczą lekarzy pracujących w oparciu o umowę o pracę. Nie odnoszą się bezpośrednio do tych medyków, którzy wykonują zawód w oparciu o inny stosunek prawny, w szczególności w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej jako indywidualna praktyka lekarska i umowę cywilnoprawną. Zakres prawa do urlopu wypoczynkowego w ramach innych niż umowa o pracę stosunków prawnych nie jest uregulowany powszechnie obowiązującymi przepisami i zależy od treści konkretnej umowy oraz reguł przyjętych w danej placówce medycznej. Prowadzi to do sytuacji, w której lekarze zatrudnieni w oparciu o Kodeks pracy mają w tym, ale też w wielu innych aspektach, lepsze warunki pracy, aniżeli pracujący w oparciu o umowy innego rodzaju. Realizacja prawa do wypoczynku tych drugich może być wobec tego trudniejsza. Sytuacja staje się dodatkowo niejasna, a w konsekwencji prowadzi do ograniczenia praw pracowniczych, kiedy mamy do czynienia z osobą, która w ramach jednego podmiotu medycznego w pewnym zakresie pracuje w oparciu o umowę o pracę, a w innym – w oparciu o umowę cywilnoprawną.

Dodać należy, że charakterystycznym aspektem wykonywania zawodu lekarza jest konieczność stałego doskonalenia zawodowego. Ustawodawca przewidział² w związku z tym, że lekarzowi przysługuje urlop szkoleniowy w wymiarze 6 dni na przygotowanie się i przystąpienie do Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego (PES), w okresie którego zachowuje prawo do wynagrodzenia. Należy jednak podkreślić, że urlop ten nie ma charakteru wypoczynkowego i nie może być traktowany jako realizacja prawa do wypoczynku. Co więcej, przygotowanie i przystąpienie do PES wymaga zazwyczaj daleko więcej pracy, aniżeli ustawowe 6 dni, co w konsekwencji prowadzi do tego, że lekarz chcąc podnosić kwalifikacje zawodowe musi w tym celu korzystać z urlopu wypoczynkowego lub rezygnować na pewien czas z zatrudniania.

Czas pracy a epidemia COVID-19

Na ograniczenie faktycznej możliwość realizacji prawa lekarza do wypoczynku niewątpliwy wypływ ma również stan epidemii COVID-19. W przypadku lekarzy pracujących w oparciu o umowę o pracę pracodawca, powołując się na zwiększone obciążenie placówki medycznej w związku z sytuacją epidemiczną, może korzystać z uprawnień związanych z ustalaniem planu urlopów przy uwzględnieniu konieczności zapewnienia normalnego toku pracy (art. 163 KP) lub nawet odwoływać pracownika z urlopu, gdy obecności pracownika wymagają okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu (art. 166 KP). Pracownicy ci zachowują jednak prawo do urlopu, który powinni otrzymać w innym terminie. W przypadku lekarzy zatrudnionych na umowie o wykonywanie świadczeń zdrowotnych bądź na inaczej nazwanej umowie cywilnoprawnej sytuacja możliwość uzyskania urlopu może być trudniejsza, ponieważ podmiot medyczny, w którym pracują może odmówić udzielenia urlopu wypoczynkowego, którego wymiar przekraczałby normy wypoczynku określone w ustawie o działalności leczniczej, w szczególności, jeśli lekarz zobowiązał się do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godzin na tydzień w oparciu o art. 96 tej ustawy, pod groźbą niejednokrotnie zawartych w tego rodzaju umowach kar umownych. W sytuacji skrajnego przemęczenia, lekarz ma niewątpliwie prawo nie podjąć lub odstąpić od leczenia w oparciu o art. 38 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty³, uprzedzając o tym pacjenta i wskazując realne możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie medycznym. Fakt, że w ogóle rozważamy zastosowanie w praktyce tego rodzaju generalnej klauzuli w związku z przemęczeniem, świadczy o poważnej niedoskonałości polskiego systemu ochrony zdrowia.

Co ciekawe, warunki pracy i płacy lekarzy w związku z epidemią COVID-19, w pewnych aspektach uległy poprawie. Zgodnie z przepisami ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych⁴ lekarz może być skierowany do pracy przy zwalczaniu epidemii na okres do 3 miesięcy. Skierowanie odbywa się w drodze decyzji właściwego wojewody, a w razie konieczności skierowania do innego województwa – decyzji ministra właściwego do spraw zdrowia. Na czas skierowania dotychczasowy pracodawca udziela pracownikowi urlopu bezpłatnego, a podmiot, do którego osoba została skierowana nawiązuje z nią stosunek pracy. W ramach tak zawiązanego stosunku pracy osobie skierowanej do pracy przy zwalczaniu epidemii przysługuje wynagrodzenie zasadnicze w wysokości nie niższej niż 200% przeciętnego wynagrodzenia zasadniczego przewidzianego na danym stanowisku pracy, a ponadto inne uprawnienia przysługujące zgodnie z Kodeksem pracy, w tym między innymi w zakresie urlopu. Warto wspomnieć także o dodatku do wynagrodzenia, jaki otrzymują lekarze pracujący bezpośrednio przy zwalczaniu epidemii. Trzeba jednak zaznaczyć, że nawet wyższe uposażanie w okresie wzmożonego wysiłku nie zastąpi na dłuższą metę konieczności faktycznego wypoczynku, jaki wszystkim pracownikom ochrony zdrowia jest niezbędny. Tym bardziej, że kiedy stan epidemii się skończy, powrócą dotychczasowe warunki pracy i płacy. Pytanie, ilu lekarzy będzie wówczas zainteresowanych pracą na najtrudniejszych odcinkach, takich jak Szpitalne Oddziały Ratunkowe.

Ministerstwo Zdrowia zdaje się wychodzić z założenia, że rozwiązaniem problemu braków kadrowych w ochronie zdrowia, które są niewątpliwie skutkiem opisanych powyżej trudnych warunków pracy, jest ułatwienie uzyskania prawa do wykonywania zawodu lekarza medykom wykształconym poza Unią Europejską. Jak wynika z komunikatu Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 1 czerwca 2021 r.⁵ Minister Zdrowia zaskarżył do Sądu Najwyższego uchwałę Nr 1/21/VIII Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 29 stycznia 2021 r. zarzucając bezprawność wymogom, stawianym przez samorząd lekarski, takim jak potwierdzenia znajomości języka polskiego, czy wymaganie orzeczenia o stanie zdrowia kandydata wydanego przez lekarza medycyny pracy. W odpowiedzi Prezes NRL wskazał, że wymogi stawiane lekarzom wykształconym w Unii Europejskiej i poza nią muszą być takie same, a rolą samorządu zawodowego jest weryfikowanie kompetencji osób ubiegających się o prawo wykonywania zawodu i dbałość o dobro pacjentów.

adw. Filip Niemczyk

artykuł opublikowany pierwotnie w magazynie „PULS”