Kara umowna to jedna z najczęściej występujących w obrocie klauzul umownych. Służy dodatkowemu zabezpieczeniu należytego wykonania umowy poprzez wprowadzenie sankcji finansowej na wypadek niewywiązania się z zaciągniętego zobowiązania.  Zasady ustanawiania kar umownych określone zostały w przepisach Kodeksu cywilnego.  Przepisy umowy, które wprowadzają karę umowną są zatem ważne, o ile nie pozostają w sprzeczności z przepisami tej ustawy.

Zgodnie z intencją ustawodawcy celem kary umownej jest naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. W przeciwieństwie jednak do odszkodowania określanego na zasadach ogólnych kara umowna należy się uprawnionemu  w zastrzeżonej  wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, o ile tyle spełnione zostały faktyczne przesłanki pozwalające na jej dochodzenie.

W jakich przypadkach zastrzega się kary umowne

Jak sama nazwa wskazuje, kara umowna jest klauzulą kontraktową. A zatem jej zastrzeżenie w treści umowy jest prawem, a nie obowiązkiem stron umowy. Co jednak istotne, karę umowną można zatrzeć jedynie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Kary umowne nie mogą więc obowiązków wynikłych ze zobowiązań pieniężnych. Celem takiego ograniczenia stosowania kar umownych jest – jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie II CNP 16/19 – zapobieganie obchodzenia, poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych, zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu tzw. odsetek maksymalnych.

Kary umowne mogą zabezpieczać należyte wykonanie szeregu różnych zobowiązań  o charakterze niepieniężnym. W umowach o dzieło, czy też umowach o roboty budowlane zwykle zabezpiecza się terminowość wykonania kontraktu, ustanawiając obowiązek zapłaty kary umownej na wypadek opóźnienia w realizacji określonych obowiązków.

Kara umowna, a odstąpienie od umowy

W praktyce często dochodzi do sytuacji, w której niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy przez jedną stronę rodzi po drugiej stronie prawo do odstąpienia od umowy. Takie odstąpienie wywołuje co do zasady skutek wsteczny (ex tunc), tzn. taki stan prawny, jakby umowa nie była nigdy zawarta. W takiej sytuacji rodzi się więc pytanie, czy strona odstępująca od umowy z przyczyn leżących po drugiej stronie kontraktu jest uprawniona dodatkowo dochodzić roszczeń o zapłatę zastrzeżonej kary umownej, jeżeli równocześnie ziściły się przesłanki faktyczne do jej żądania. Zgodnie z przeważającą linią orzeczniczą taka sytuacja jest dopuszczalna. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 października 2006 r. w sprawie  IV CSK 157/06 wykonanie prawa odstąpienia inwestora od umowy o roboty budowlane nie pozbawia go roszczenia o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek przekroczenia terminu oddania obiektu. Ocena, czy wykonanie prawa odstąpienia nie obezwładnia jednak prawa dochodzenia roszczenia o zapłatę kary umownej wymaga każdorazowo analizy konkretnego przypadku.

Wysokość kary umownej

Jak wcześniej wskazano, prawo żądania zapłaty zastrzeżonej kary umownej nie wymaga wykazywania przez uprawnionego realnie poniesionej szkody. Jak bowiem jednoznaczne wskazuje art. 484 § 1 Kodeksu cywilnego,  kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Wydawałoby się zatem, że strony mają pełną swobodę w określeniu kwoty pieniężnej, która zawsze będzie należna w razie spełnienia określonych przesłanek. Nie jest tak jednak do końca.

Miarkowanie kary umownej

Przepisy Kodeksu cywilnego dają ochroną dłużnikowi zobowiązanemu do zapłaty kary umownej. Zgodnie bowiem z art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach:  jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub też gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Żądanie zmniejszenia kary umownej można zgłosić w toku procesu wytoczonego przez wierzyciela o zapłatę tejże kary. Co bardzo ważne, powoływany przepis ma charakter bezwzględnie obowiązujący – strony nie mogą zatem skutecznie wyłączyć w umowie możliwości miarkowania kary umownej przez sąd.

Kara umowna a odszkodowanie

Pamiętać również należy o jeszcze jednej kodeksowej regulacji chroniącej dłużnika pozwanego o zapłatę kary umownej. O ile bowiem kara należy się w umówionej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, o tyle  – zgodnie z art. 484 § 1 Kodeksu cywilnego –  żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Stąd też często w umowach może przeczytać, że dochodzenie kary umownej nie wyłącza prawa do dochodzenia odszkodowania w kwocie przekraczającej wysokość zastrzeżonej kary.