Od kilku lat w Polsce wyraźnie zauważalny jest wzrost liczby rozwodów w stosunku do liczby zawieranych małżeństw. Przyczyny rozwodów bywają różne – od niezgodności charakterów przez przemoc aż po zdradę małżeńską. W wielu przypadkach małżeństwo dałoby się jednak uratować z korzyścią nie tylko dla obojga małżonków, ale także dla ich dzieci, o ile strony podjęłyby decyzję o separacji zamiast od razu żądać rozwodu.
Kiedy zdecydować się na separację, a kiedy na rozwód?
Najprościej rzecz biorąc rozwód jest wyrokiem sądowym, w wyniku którego związek małżeński pomiędzy dwoma osobami zostaje rozwiązany, co pociąga za sobą określone i daleko idące skutki prawne. Separacja natomiast jest także orzekana przez sąd, ale pomiędzy separacją a rozwodem istnieje szereg różnic, z których najważniejsze to możliwość przywrócenia małżeństwa (zniesienie separacji) oraz niemożność zawarcia nowego związku małżeńskiego. Pozostałe skutki prawne separacji i rozwodu zostały wymienione poniżej w oddzielnych sekcjach.
Podjęcie decyzji o rozwodzie lub separacji nie jest łatwe i zawsze wiąże się z ogromnym stresem dla obu stron. Należy także uświadomić sobie, że często jest to droga, z której nie ma już powrotu, warto zatem przed wkroczeniem na nią zadać sobie pytanie o realne szanse na dalszą wspólną przyszłość z daną osobą. Bardzo pomocna może być w tym szczera rozmowa pomiędzy małżonkami. Jeżeli istnieje choćby minimalna szansa na to, że uda się małżeństwo uratować, warto zdecydować się na separację.
Istnieją jednak sytuacje, kiedy najlepszym wyjściem z sytuacji jest rozwód – na przykład wtedy, gdy oczywistym jest brak jakiejkolwiek możliwości na dalsze wspólne życie. Podobnie rzecz ma się, gdy jedno z małżonków chce zawrzeć nowy związek małżeński. W obu tych przypadkach rozwód będzie dobrym wyborem, należy jednak mieć na uwadze, iż orzeczenie rozwodu nie oznacza, że znikają wszystkie obowiązki i prawa wynikające z małżeństwa zawartego wcześniej pomiędzy danymi osobami. Wspólne dzieci wymagają opieki, wychowania oraz zapewnienia im właściwych warunków życia, co np. może wiązać się z koniecznością płacenia alimentów.
Przebieg sprawy o separację
Separacja może zostać uzyskana na dwa sposoby: w trybie nieprocesowym lub w trybie procesowym, przy czym ten pierwszy jest dostępny wyłącznie wtedy, gdy małżonkowie nie posiadają dzieci i oboje są zgodni co do chęci orzeczenia separacji. Niezależnie jednak od trybu postępowania należy wykazać, że pożycie małżeńskie uległo zupełnemu rozkładowi (nie musi to jednocześnie być rozkład trwały).
W trybie nieprocesowym małżonkowie występują do właściwego Sądu Okręgowego z wnioskiem o orzeczenie separacji – wniosek ten musi być podpisany przez przynajmniej jedno z małżonków (wystarczy, że drugi małżonek wyrazi zgodę). Sprawa rozpatrywana w trybie nieprocesowym kończy się wydaniem przez sąd postanowienia i najczęściej wymaga tylko jednej rozprawy, podczas której sąd nie orzeka strony winnej rozkładu pożycia ani w innych sprawach, o ile małżonkowie nie są w pełni zgodni. Dodatkowe sprawy mogą dotyczyć np. sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania, podziału majątku czy przyznania alimentów na małżonka pozostającego w biedzie. Warto jednak zaznaczyć, że standardowy tryb nieprocesowy (czyli bez orzekania w dodatkowych sprawach) oznacza konieczność uregulowania opłaty w wysokości 100 zł, natomiast dodatkowe sprawy zwiększają koszty sądowe – nierzadko znacznie.
W trybie procesowym sprawa o separację toczy się, gdy małżonkowie nie są zgodni. Każde z małżonków ma prawo wystąpić do właściwego Sądu Okręgowego z pozwem o separację, należy jednak wziąć pod uwagę, że postępowania w tym trybie często wymagają przeprowadzenia co najmniej kilku rozpraw i kończą się wydaniem przez sąd wyroku. Sąd w trybie procesowym orzeka, który z małżonków jest winny rozkładowi pożycia, ale małżonkowie mogą zrezygnować z orzekania w tej sprawie. Podobnie jak w przypadku trybu nieprocesowego sąd może orzekać w dodatkowych sprawach (alimenty, eksmisja, podział majątku, władza rodzicielska, kontakty z dzieckiem, itd.), a opłata sądowa za sprawę w trybie procesowym wynosi 600 zł.
W obu trybach przysługuje odwołanie w postaci apelacji składanej do Sądu Apelacyjnego.
Okoliczności orzeczenia rozwodu
Podstawą do orzeczenia przez sąd rozwodu jest zawsze zupełny i trwały rozkład pożycia (art. 56 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), przy czym należy pamiętać, że jeżeli rozwodu żąda tylko jeden z małżonków, ma on obowiązek udowodnić, iż faktycznie pożycie uległo zupełnemu i trwałemu rozkładowi.
Przez zupełny rozkład pożycia rozumie się ustanie pomiędzy małżonkami wszelkich więzi – uczuciowej, fizycznej oraz majątkowej (gospodarczej). Sąd każdorazowo bada, czy rzeczywiście wspomniane więzi nie istnieją oraz od jak dawna stan ten ma miejsce. Trwały rozkład pożycia oznacza natomiast, że w przypadku danego, konkretnego małżeństwa zgodnie z życiowym doświadczeniem można wysunąć wniosek, iż nie istnieje możliwość powrotu małżonków do wspólnego pożycia. Warto pamiętać, że każdy pozew o rozwód (a tym samym sytuacja pomiędzy małżonkami) rozpatrywany jest przez sąd indywidualnie.
Sąd nie orzeknie jednak rozwodu, jeżeli w jego wyniku ucierpiałyby małoletnie dzieci małżonków, a także wtedy, gdy rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Podobnie rozwód nie zostanie orzeczony, jeśli żąda go małżonek uznany za wyłącznie winnego – chyba że drugi z małżonków wyraża zgodę na rozwód lub gdy odmowa drugiego z małżonków jest niezgodna z zasadami współżycia społecznego.
Skutki prawne rozwodu
Prawne następstwa rozwodu są następujące:
- prawo do zawarcia nowego małżeństwa – po orzeczeniu rozwodu każdy z małżonków ma prawo zawrzeć nowy związek małżeński;
- powstanie rozdzielności majątkowej – każdy z małżonków powiększa tylko swój majątek osobisty (majątek wspólny może być podzielony na drodze sądowej lub umownej);
- brak dziedziczenia po sobie – rozwiedzeni małżonkowie nie mogą po sobie dziedziczyć, o ile nie zawarli stosownych zapisów w testamentach;
- brak domniemania pochodzenia dziecka – jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia rozwodu, nie ma domniemania pochodzenia tego dziecka z małżeństwa;
- obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami – jeśli po rozwodzie sytuacja materialna małżonka niewinnego rozkładu pożycia uległa istotnemu pogorszeniu, małżonek uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia może zostać pozwany o alimenty na rzecz małżonka niewinnego. Ponadto jeżeli osoba nie uznana przez sąd za wyłącznie winną rozkładu pożycia pozostaje w wyniku rozwodu w biedzie, także ma prawo żądać od drugiego małżonka alimentów. Należy pamiętać, że obowiązek alimentacyjny wobec byłego małżonka wygasa w chwili zawarcia przez tego małżonka nowego związku małżeńskiego. W przypadku rozwodu bez orzekania o winie obowiązek alimentacyjny jest ograniczony czasowo do 5 lat (w szczególnych okolicznościach możliwe jest przedłużenie tego okresu);
- obowiązek alimentacyjny wobec dzieci – po rozwodzie sąd orzeka o tym, które z małżonków i w jakiej wysokości ma się przyczyniać do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka;
- rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej – sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu lub obojgu rodzicom (rozwodzącym się małżonkom). W przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej sąd określa zakres ograniczeń i uprawnień każdego z małżonków;
- orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania – jeśli po rozwodzie małżonkowie będą nadal zamieszkiwać wspólne mieszkanie, sąd orzeka o sposobie korzystania z niego przez każdego z małżonków. Co ważne, jeśli jedno z rozwiedzionych małżonków poprzez rażąco naganne postępowanie uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może na żądanie drugiego małżonka nakazać eksmisję. Wspólne mieszkanie może też zostać podzielone lub przyznane tylko jednemu z małżonków, o ile strony są co do tego zgodne i jeżeli taki podział albo przyznanie są możliwe;
- podział majątku wspólnego – sąd może podczas sprawy rozwodowej dokonać takiego podziału, jednak wyłącznie wtedy, gdy nie spowoduje to
- nadmiernej zwłoki w postępowaniu;
- możliwość powrotu do poprzedniego nazwiska – następuje ono po złożeniu stosownego oświadczenia w Urzędzie Stanu Cywilnego w terminie 3 miesięcy od orzeczenia rozwodu;
- brak możliwości przywrócenia małżeństwa.
Skutki prawne separacji
Podobnie jak w przypadku rozwodu, orzeczenie separacji pociąga za sobą szereg skutków prawnych. Prawne następstwa separacji obejmują:
- powstanie rozdzielności majątkowej – od chwili orzeczenia separacji każdy z małżonków pomnaża wyłącznie swój majątek osobisty;
- wyłączenie od dziedziczenia – małżonkowie pozostający w separacji nie mogą po sobie dziedziczyć. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest odpowiedni zapis w testamencie;
- obowiązek pomocy – po orzeczeniu separacji oboje małżonkowie są zobowiązani do wzajemnej pomocy, jeśli jest to wymagane przez względy słuszności;
- wypłacanie alimentów na rzecz dzieci – jeden z małżonków (sąd orzeka, który) ma obowiązek wypłacać alimenty na rzecz dzieci zamieszkujących z drugim małżonkiem;
- określenie władzy rodzicielskiej – w przypadku małoletnich dzieci sąd rozstrzyga, który z małżonków będzie sprawował nad nimi władzę rodzicielską, co w praktyce często oznacza ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z małżonków;
- sposób korzystania ze wspólnego mieszkania – po orzeczeniu separacji sąd orzeka o tym, w jaki sposób każdy z małżonków będzie korzystać z mieszkania, przy czym możliwe jest wydanie nakazu eksmisji małżonka w rażąco naganny sposób uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie;
- podział majątku – majątek wspólny małżonków po orzeczeniu separacji może zostać podzielony przez sąd, o ile nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu;
- wypłacanie alimentów na rzecz małżonka – taki nieograniczony czasowo obowiązek może zostać orzeczony, jeśli po orzeczeniu separacji jeden z małżonków (nie uznany przez sąd za wyłącznie winnego rozkładu pożycia) pozostaje w niedostatku lub kiedy w wyniku separacji w
- istotny sposób pogorszyła się jego sytuacja materialna;
- brak możliwości ponownego zawarcia związku małżeńskiego;
- brak możliwości powrotu do poprzedniego nazwiska;
- możliwość zniesienia separacji i przywrócenia związku małżeńskiego.