Prawo do zakładania stowarzyszeń jest w Polsce gwarantowane przez najwyższy akt prawny, czyli Konstytucję. Znajdujące się w niej zapisy mówią o tym, że obywatele polscy mogą tworzyć związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników, stowarzyszenia, fundacje, ruchy obywatelskie oraz inne dobrowolne zrzeszenia. Państwo konstytucyjnie zapewnia wolność działania tego rodzaju organizacji. Poniżej znaleźć można najważniejsze informacje dotyczące sposobu zakładania i funkcjonowania stowarzyszeń w Rzeczpospolitej Polskiej.
Stowarzyszenie – co to jest?
Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach za stowarzyszenie uważa się dobrowolne, trwałe i samorządne zrzeszenie o celach niezarobkowych, które samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności, opierając ją na pracy społecznej członków. Jest to definicja legalna, czyli wiążąca na gruncie polskiego prawa.
Co istotne, zasadniczą intencją ustawodawcy jest zapewnienie możliwości pełnego realizowania przez obywateli Polski wolności do zrzeszania się zgodnie z Powszechną deklaracją praw człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych. Preambuła do ustawy Prawo o stowarzyszeniach mówi także wprost, iż wszyscy obywatele mają równe prawo czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów, a także mają prawo do realizacji indywidualnych zainteresowań z uwzględnieniem tradycji i powszechnie uznawanego dorobku ruchu stowarzyszeniowego.
Prawo o stowarzyszeniach zawiera regulacje dotyczące tworzenia stowarzyszeń, zakres podmiotowy ustawy nie obejmuje jednak określonych rodzajów organizacji – wyłączone są:
- organizacje społeczne działające na podstawie umów międzynarodowych lub odrębnych ustaw krajowych;
- kościoły oraz inne związki wyznaniowe wraz z ich osobami prawnymi;
- organizacje religijne, których sytuację prawną regulują odrębne ustawy (o stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych),
- komitety wyborcze, o ile powstały w celu przygotowania wyborów do Sejmu, Senatu lub organów samorządowych;
- partie polityczne.
Bardzo ważny jest fakt, iż prawo zrzeszania się (w tym zakładania stowarzyszeń) może zostać ograniczone wyłącznie w akcie prawnym mającym rangę ustawową i jedynie w przypadku, gdy jest to niezbędne do zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo ochrony praw i wolności innych osób.
Rodzaje stowarzyszeń w Polsce
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi regulacjami prawnymi wyróżnia się następujące rodzaje stowarzyszeń:
- Stowarzyszenie (nazywane także stowarzyszeniem rejestrowym) – tego rodzaju stowarzyszenie posiada osobowość prawną, może zatem prowadzić działalność gospodarczą (zyski z niej muszą być przeznaczone na działalność statutową stowarzyszenia), zakładać terenowe jednostki organizacyjne, korzystać z ofiarności publicznej (zbiórki publiczne) i przyjmować dotacje od organów władzy państwowej lub innych instytucji. Stowarzyszenie rejestrowe musi być zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym i posiadać uchwalony statut, może także łączyć się z innymi stowarzyszeniami rejestrowymi w związki stowarzyszeń.
- Stowarzyszenie zwykłe – ten rodzaj stowarzyszenia charakteryzuje się tym, że nie posiada osobowości prawnej, ale ustawa Prawo o stowarzyszeniach nadaje stowarzyszeniu zwykłemu zdolność prawną, czyli zdolność do bycia pomiotem praw i obowiązków w prawie cywilnym. Założenie stowarzyszenia zwykłego jest uproszczone w stosunku do stowarzyszenia rejestrowego, a samo stowarzyszenie nie podlega rejestracji w KRS. Inne zasadnicze różnice obejmują brak konieczności uchwalenia statutu (stowarzyszenie zwykłe musi jednak posiadać regulamin). Stowarzyszenie zwykłe nie może powoływać terenowych jednostek organizacyjnych, łączyć się w związki stowarzyszeń, prowadzić działalności gospodarczej ani zrzeszać osób prawnych. Co istotne, po nowelizacji Prawa o stowarzyszeniach (czyli od 20 maja 2016) stowarzyszenia zwykłe mogą pozyskiwać środki na swoją działalność z dotacji, zbiórek publicznych, darowizn, spadków, składek członkowskich oraz zapisów i dochodów z majątku stowarzyszenia.
- Stowarzyszenie ogrodowe – stowarzyszenia tego rodzaju zostały wprowadzone Ustawą z dnia 13 grudnia 2013 r. o rodzinnych ogrodach działkowych i można je zakładać jedynie w celu założenia i prowadzenia rodzinnego ogrodu działkowego. Zakres działania stowarzyszenia ogrodowego ogranicza się do tworzenia rodzinnego ogrodu działkowego, dzielenia takiego ogrodu na poszczególne działki, a także zarządzania ogrodem działkowym. Stowarzyszenie ogrodowe musi uchwalić statut oraz regulamin rodzinnego ogrodu działkowego, może też zawierać umowy dzierżawy działkowej z osobami fizycznymi, ma również obowiązek prowadzenia bieżącej ewidencji działek i sprawowania kontroli nad przestrzeganiem regulaminu.
- Związek stowarzyszeń – jest to szczególny rodzaj stowarzyszenia, który skupia osoby prawne i nie może istnieć w celu zarobkowym. Taki związek może zostać powołany przez co najmniej 3 stowarzyszenia, przy czym członkami związku mogą być wyłącznie osoby prawne o celu niezarobkowym. Osoby prawne oraz osoby fizyczne o celu zarobkowym nie mogą zostać członkami związku stowarzyszeń – mogą jedynie uzyskać status członka wspierającego. Formalnie rzecz biorąc do związku stowarzyszeń stosuje się przepisy dotyczące funkcjonowania stowarzyszeń rejestrowych.
Kto może założyć stowarzyszenie?
Ustawa Prawo o stowarzyszeniach jasno określa, że do zakładania stowarzyszeń uprawnieni są obywatele polscy, którzy posiadają pełną zdolność do czynności prawnych (czyli ukończone 18 lat życia oraz brak ubezwłasnowolnienia) i którzy nie zostali pozbawieni praw publicznych. Osoby małoletnie (poniżej 16 roku życia) mogą należeć do stowarzyszenia pod warunkiem wyrażenia na to zgody przez swych ustawowych przedstawicieli, nie mogą jednak należeć do zarządu. Osoby w wieku między 16 a 18 rokiem życia, które mają ograniczoną zdolność prawną, mogą należeć do stowarzyszenia oraz do jego zarządu, jednak pod warunkiem, że w składzie zarządu tego stowarzyszenia większość stanowią osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Od tej zasady istnieje tylko jeden wyjątek: jeśli dana jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza tylko osoby małoletnie, mogą one być wybierane do władz takiej jednostki.
Jeśli chodzi o cudzoziemców, to w przypadku, gdy nie posiadają zameldowania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej mogą wstąpić do stowarzyszenia, o ile statut danego stowarzyszenia dopuszcza taką możliwość. Jeżeli natomiast cudzoziemcy są zameldowani na terytorium Polski, mogą oni zakładać stowarzyszenia na takich samych zasadach, jak obywatele polscy.
Co powinien zawierać statut stowarzyszenia?
Dla każdego stowarzyszenia rejestrowego (ponieważ stowarzyszenie zwykłe nie musi go mieć – w tym przypadku niezbędny jest tylko regulamin) statut jest najważniejszym wewnętrznym dokumentem, który określa zasady działania danego stowarzyszenia. Wszystkie działania podejmowane przez stowarzyszenie muszą być zgodne z jego statutem, stąd bardzo ważne jest właściwe sformułowanie znajdujących się w nim zapisów. Przyjmuje się, że statut należy pisać prosto i klarownie, bez skupiania się na zbędnych detalach oraz w taki sposób, by ewentualny brak jakichś zapisów nie utrudniał działania stowarzyszenia.
Co bardzo istotne, statut nie musi być pisany przez prawnika – można powierzyć do zadanie osobie posiadającej wykształcenie prawnicze, nie jest to jednak wymóg. Należy pamiętać, że statut jest dołączany do wniosku o rejestrację stowarzyszenia w KRS i obowiązuje dopiero od chwili zatwierdzenia go przez sąd w momencie rejestracji stowarzyszenia. Wcześniej statut stowarzyszenia nie jest prawomocny.
Ustawa Prawo o stowarzyszeniach określa dość precyzyjnie, co musi zawierać statut każdego stowarzyszenia rejestrowego – są to następujące elementy:
- nazwa stowarzyszenia,
- siedziba i teren działania organizacji,
- cele stowarzyszenia oraz sposoby ich realizacji,
- informacje dotyczące członków stowarzyszenia (prawa i obowiązki, sposób nabycia i przyczyny utraty członkostwa),
- informacje dotyczące władz stowarzyszenia (tryb pracy, kompetencje, sposób powoływania, rodzaje władz),
- informacje dotyczące sposobu wynagradzania członków zarządu, jeśli taka możliwość jest przewidziana,
- informacje dotyczące sposobu podejmowania uchwał (kiedy są ważne),
- określenie źródeł majątku stowarzyszenia (sposób pozyskiwania środków na działalność),
- informacje dotyczące sposobu reprezentacji stowarzyszenia (szczególnie w odniesieniu do zaciągania zobowiązań majątkowych),
- informacje o sposobie wprowadzania zmian w statucie,
- informacje dotyczące sposobu rozwiązania stowarzyszenia.
Statut stowarzyszenia musi pozostawać w zgodzie z aktualnie obowiązującymi regulacjami prawnymi, może też zawierać informacje dotyczące ewentualnych oddziałów stowarzyszenia i podejmowania przez stowarzyszenie działalności gospodarczej. Jeżeli stowarzyszenie zamierza uzyskać status organizacji pożytku publicznego (OPP), musi spełnić wymagane ustawowo warunki oraz posiadać stosowne zapisy w statucie. Należy także pamiętać, że każda zmiana statutu (włączając zmiany o charakterze czysto porządkowym) musi być zgłoszona do sądu w terminie nie późniejszym, niż 7 dni od daty dokonania zmiany.
Zakładanie stowarzyszenia krok po kroku
Aby założyć stowarzyszenie rejestrowe, należy:
- zgromadzić co najmniej 7 osób na zebraniu założycielskim (stają się one członkami-założycielami),
- w trakcie zebrania założycielskiego podjąć uchwały: o powołaniu stowarzyszenia, o przyjęciu statutu i o wyborze władz stowarzyszenia (zarząd, komisja rewizyjna),
- złożyć wniosek o rejestrację stowarzyszenia (wraz z wymaganymi załącznikami) do Krajowego Rejestru Sądowego.
Do założenia stowarzyszenia zwykłego wymagane są:
- zgromadzenie na zebraniu założycielskim co najmniej 3 osób,
- podjęcie uchwały o powołaniu stowarzyszenia zwykłego, o przyjęciu regulaminu i o wyborze przedstawiciela albo zarządu,
- złożenie wniosku o wpisanie do ewidencji stowarzyszeń zwykłych (prowadzonej przez starostę właściwego powiatu).