Zmiany w prawie medycznym na przełomie października i listopada 2020 r. determinował przede wszystkim gwałtowny wzrost zakażeń COVID-19 i pogarszająca się sytuacja systemu ochrony zdrowia. Wysoką aktywność legislacyjną wykazało się Ministerstwo Zdrowia i Rada Ministrów, aczkolwiek zasadnicze znaczenie będą miały regulacje wprowadzoną na poziomie ustawowym. Tylko w ograniczonym zakresie nowe regulacje dotyczyły kwestii nie związanych bezpośrednio ze stanem epidemii.
W dniu 28 października 2020 r. Prezydent podpisał ustawę1, mocą której wprowadzono szereg istotnych zmian w obowiązujących przepisach, których celem jest skuteczniejsza walka z epidemią COVID-19.
Czym jest klauzula dobrego Samarytanina?
W pierwszej kolejności zwrócić należy uwagę na przepis art. 24 przywołanej ustawy, wprowadzający tzw. klauzulę dobrego samarytanina, zgodnie z którym nie popełnia przestępstwa, o którym mowa w art. 155, art. 156 § 2, art. 157 § 3 lub art. 160 § 3 Kodeksu karnego, ten, kto w okresie ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, udzielając świadczeń zdrowotnych jako lekarz, felczer, pielęgniarka, położna ratownik medyczny lub inna osoba skierowana do pracy przy zwalczaniu epidemii w ramach rozpoznawania lub leczenia COVID 19 i działając w szczególnych okolicznościach, dopuścił się czynu zabronionego, chyba że spowodowany skutek był wynikiem rażącego niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. Przepis ten wprowadza wyłączenie odpowiedzialności karnej personelu medycznego za błędy skutkujące śmiercią, uszczerbkiem na zdrowiu lub narażeniem na bezpośrednie niebezpieczeństwo ich nastąpienia, aczkolwiek w bardzo ograniczonym zakresie. Przepis mówi bowiem wyłącznie o sytuacjach rozpoznawania lub leczenia przypadków COVID-19, a zatem nie dotyczy sytuacji udzielania świadczeń medycznych innego rodzaju. Ponadto posługuje się nieostrymi i ocennymi kategoriami, wyłączając odpowiedzialność karną tylko w przypadku zaistnienia szczególnych okoliczności i tylko wówczas, jeśli nie stwierdzono rażącego niezachowania ostrożności. W rezultacie zakres zastosowania tzw. klauzuli dobrego samarytanina w praktyce może okazać się rzadki, co stoi w sprzeczności deklarowanym celom jego uchwalenia, tj. zapewnienia poczucia bezpieczeństwa pracownikom ochrony zdrowia w czasie epidemii.
Powyższą regulację należy niewątpliwie odczytywać w korelacji z pozostałymi zmianami wprowadzonymi omawianą ustawą, między innymi umożliwiającymi skierowanie do pracy przy zwalczaniu epidemii studentów kierunków przygotowujących do wykonywania zawodu medycznego, doktorantów w dziedzinie nauk medycznych i nauk o zdrowiu, osoby kształcące się w zawodzie medycznym, osoby posiadające wykształcenie w zawodzie medycznym, które ukończyły kształcenie w tym zawodzie w okresie ostatnich 5 lat oraz ratowników, o których mowa w art. 13 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym.
Czy obowiązek zakrywania nosa i ust ma podstawę prawną?
Drugim istotnym aspektem omawianej regulacji jest wprowadzenie ustawowej podstawy dla powszechnego nakazu zakrywania nosa i ust. Pomimo tego, że obowiązek ten wprowadzono mocą rozporządzeń Rady Ministrów już wiosną tego roku, to szeroko akceptowany wśród prawników był pogląd, że dla tak znaczącego ograniczenie swobód obywatelskich konieczna jest regulacja na poziomie ustawowym. Mocą omawianej ustawy nastąpiła stosowna zmiana ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi2.
Pośród pozostałych zmian wprowadzonych omawianą ustawą warto wspomnieć o wydłużeniu terminu realizacji recepty na leki, które są obecnie nieodstępne, o nie więcej niż 150 dni od dnia jej wystawienia, a także możliwości wyrażenia zgody na wykonywanie zawodu lekarza albo lekarza dentysty osobie, która uzyskała kwalifikacje poza terytorium Unii Europejskiej, oraz przyznania jej prawa wykonywania zawodu lekarza albo lekarza dentysty na określony zakres czynności zawodowych, czas i miejsce zatrudnienia w podmiocie wykonującym działalność leczniczą, a także możliwości skierowania do pracy przy zwalczaniu epidemii lekarzy, którzy ukończyli staż podyplomowy i nie uzyskali prawa wykonywania zawodu lekarza z powodu niezłożenia z wynikiem pozytywnym egzaminów: LEK albo LDEK. Nadto umożliwiono skierowanie do pracy przy zwalczaniu epidemii osób, które ukończyły 60 lat w przypadku kobiet lub 65 lat w przypadku mężczyzn, osób samotnie wychowujących dziecko w wieku do 18 lat oraz osób wychowujących dziecko w wieku do 14 lat, pod warunkiem wystąpienia przeze nie z wnioskiem do wojewody. Wprowadzono regułę, zgodnie z którą gdy dziecko w wieku do 18 lat jest wychowywane przez dwoje osób, którym przysługuje władza rodzicielska, do pracy przy zwalczaniu epidemii może zostać skierowana wyłącznie jedna z nich.
Kluczowym zapisem omawianej ustawy jest również regulacja, zgodnie z którą wszystkim pracownikom podmiotów leczniczych, niezależnie od tego, czy zostali skierowani do pracy przy zwalczaniu epidemii, ani też czy udzielają świadczeń zdrowotnych osobom chorym na COVID-19 przysługuje comiesięczny dodatek do wynagrodzenia.
Odnotować przy tym należy, że pomimo tego, że podpis pod ustawą Prezydent złożył w październiku 2020 r., ustawa została opublikowana w Dzienniku Ustaw dopiero 28 listopada 2020 r.3 Powodem braku publikacji przez okres miesiąca była konieczność opracowania natychmiastowej nowelizacji, ponieważ przyznanie dodatku dla wszystkich pracowników podmiotów leczniczych okazało się niemożliwe.
Na jakiej podstawie wojewoda może skierować lekarza na szkolenie specjalizacyjne?
Przełom października i listopada wiązał się z wysoką aktywnością legislacyjną Ministerstwa Zdrowia, w zdecydowanej większości dotyczącą narastającego zagrożenia epidemicznego. Opublikowano kilkanaście rozporządzeń4, spośród których warto wspomnieć przede wszystkim o rozporządzeniu z dnia 30 października 2020 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Ten krótki akt prawny zawiera przepis, zgodnie z którym w okresie ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii wojewoda może skierować lekarza do odbywania szkolenia specjalizacyjnego w jednostce akredytowanej, w której występuje szczególnie duże zapotrzebowanie na udzielanie świadczeń zdrowotnych przez lekarzy, z pominięciem kryteriów kierowania do odbywania szkolenia specjalizacyjnego. Rzecznik Praw Lekarza w wystąpieniu skierowanym do Ministra Zdrowia5 zwrócił uwagę, że ogólnikowa treść wspomnianej regulacji pozostawia szereg niejasności odnośnie kryteriów kierowania lekarzy na szkolenie specjalizacyjne, jak też nie wyjaśnia, czy lekarz będzie obowiązany je kontynuować we wskazanej przez wojewodę jednostce także po ustaniu stanu zagrożenia epidemicznego.
Rozporządzenia Rady Ministrów i Ministra Edukacji
W omawianym okresie szereg rozporządzeń dotyczących stanu epidemii wydała również Rada Ministrów. Gwałtowny przyrost zakażeń COVID-19 spowodował ponowne wprowadzenie daleko idących ograniczeń we wielu aspektach życia społeczno-gospodarczego, a obszar całego kraju uznany został za tzw. strefę czerwoną. Od 7 listopada 2020 r. zwieszona została m.in. działalność placówek kultury a funkcjonowanie galerii handlowych zostało ograniczone. Decyzją Ministra Edukacji uczniowie wszystkich klas szkół podstawowych oraz wszystkich klas szkół ponadpodstawowych do dnia 3 stycznia 2021 r. uczą się zdalnie.
Ustawa o Funduszu Medycznym
W dniu 7 października 2020 r. uchwalona została ustawa o Funduszu Medycznym6. Celem Funduszu jest wsparcie działań zmierzających do poprawy zdrowia i jakości życia przez zapewnienie dodatkowych źródeł finansowania m.in.: profilaktyki, wczesnego wykrywania, diagnostyki i leczenia chorób cywilizacyjnych, w tym chorób nowotworowych i chorób rzadkich; infrastruktury ochrony zdrowia wpływającej na jakość i dostępność oraz bezpieczeństwo udzielanych świadczeń opieki zdrowotnej; rozwoju systemu opieki zdrowotnej przez koncentrację działań wokół pacjenta i jego potrzeb, ze szczególnym uwzględnieniem poprawy jakości życia pacjentów i ich rodzin; świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych poza granicami kraju. Dysponentem Funduszu jest minister właściwy do spraw zdrowia, a wydatkuje je m.in. poprzez dotacje celowe, programy i konkursy. Wpływy do Funduszu pochodzić mają ze m.in. z wpłat z budżetu państwa i innych tytułów.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego 1/2020
Na koniec odnotować należy wydanie w dniu 22 października 2020 r. przez Trybunał Konstytucyjny wyroku7, zgodnie z którym art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży8, dopuszczający zabieg przerwania ciąży, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, jest niezgodny z Konstytucją RP. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają odnieść się do wszystkich aspektów kontrowersyjnego orzeczenia, dlatego pozwolę sobie jedynie wyrazić zdumienie, że jego wydanie nastąpiło to w tak trudnym dla społeczeństwa czasie, jakim jest stan epidemii COVID-19. Dodać należy, że wyrok nadal oczekuje na publikację w Dzienniku Ustaw.
adw. Filip Niemczyk
Artykuł ukazał się miesięczniku Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie „PULS” nr 12/2020
1 https://orka.sejm.gov.pl/proc9.nsf/ustawy/683_u.htm dostęp: 8.11.2020 r.
2 Dz. U. z 2020 r. poz. 1845.
3 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20200002112/O/D20202112.pdf
4 Dz.U. 2020 poz. 1826, Dz.U. 2020 poz. 1833, Dz.U. 2020 poz. 1837, Dz.U. 2020 poz. 1840, Dz.U. 2020 poz. 1841, Dz.U. 2020 poz. 1858, Dz.U. 2020 poz. 1868, Dz.U. 2020 poz. 1869, Dz.U. 2020 poz. 1873, Dz.U. 2020 poz. 1890, Dz.U. 2020 poz. 1897, Dz.U. 2020 poz. 1918, Dz.U. 2020 poz. 1941, Dz.U. 2020 poz. 1942, Dz.U. 2020 poz. 1943, Dz.U. 2020 poz. 1949, Dz.U. 2020 poz. 1950.
5 https://izba-lekarska.pl/wp-content/uploads/2020/11/RPL-pismo-w-sprawie-jednostek-akredytowanych-skierowania-przez-Wojewod%C4%99-.03.11.2020-r.pdf dostęp: 8.11.2020 r.
6 Dz.U. 2020 poz. 1875.
7 https://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/11300-planowanie-rodziny-ochrona-plodu-ludzkiego-i-warunki-dopuszczalnosci-przerywania-ciazy dostęp: 8.11.2020 r.
8 Dz. U. Nr 17, poz. 78 z 1995 r. ze zm.