Obowiązek przeciwdziałania znęcaniu psychicznemu jako międzynarodowy standard cywilizacyjny
Znęcanie psychiczne jest częścią szerszego zjawiska, jakim jest przemoc, w tym w szczególności przemoc w rodzinie. Ofiarami przemocy domowej padają w większości kobiety i dzieci. Jednoznacznie negatywna ocena przemocy rodzinnej w tym znęcania psychicznego oraz postulat zdecydowanego jej piętnowania i zwalczania, co najmniej od drugiej połowy XX w. znalazły wyraz w szeregu aktach prawnych o randze międzynarodowej. Wśród tych najważniejszych należy wymienić chociażby Konwencję z dnia 18 grudnia 1979 r. w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, Deklarację o Eliminacji Przemocy wobec Kobiet przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 grudnia 1993 r., dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającą normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującą decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, czy też wreszcie sporządzoną w Stambule i stosunkowo niedawno ratyfikowaną przez Polskę Konwencję Rady Europy z dnia 11 maja 2011 r. o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.
Obowiązek przeciwdziałania znęcaniu psychicznemu w polskim porządku prawnym
Prawny obowiązek przeciwdziałania przemocy domowej, w tym znęcaniu psychicznemu, będący standardem cywilizacyjnym potwierdzonym przywołanymi wyżej aktami prawa międzynarodowego, znalazł również wyraz w polskim porządku prawnym. Podstawowym krajowym aktem prawnym penalizującym dręczenie psychiczne jest kodeks karny.
Co może grozić za znęcanie psychiczne?
W Rozdziale XXVI (Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) umiejscowiony został przepis art. 207 kk. Zgodnie z art. 207 par. 1 kk ten, kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Dalsze paragrafy art. 207 kk przewidują jeszcze surowszą odpowiedzialność karną w postaci pozbawienia wolności w przypadkach, gdy znęcanie fizyczne lub psychiczne dotyczy osoby nieporadnej ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny, gdy znęcanie połączone jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa lub gdy następstwem znęcania się jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie.
Czym jest znęcanie się psychiczne?
Najkrócej ujmując, znęcanie sprowadza się do zadawania cierpienia. Znęcanie oznacza zadawanie cierpień, czynienie życia uciążliwym. Tam, gdzie przemoc nakierowana jest na wywarcie negatywnego wpływu psychicznego na poszkodowanego, można mówić o znęcaniu się psychicznym. Dręczenie psychiczne nakierowane jest zatem na wywołanie dyskomfortu psychicznego. Może się to objawiać poczuciem zagrożenia, niepokoju, czy też innymi negatywnymi reakcjami w zakresie psychiki pokrzywdzonego. Najczęstsze zachowania, które mogą być kwalifikowane jako znęcanie się psychiczne to grożenie, straszenie, obrażanie, złośliwe zachowanie, wyszydzanie.
Znęcanie psychiczne to powodowanie dyskomfortu psychicznego u ofiary, wzbudzanie u niej poczucia zagrożenia, niepokoju, obawy o własny los i własne mienie, straszenie, grożenie, używanie inwektyw, uprzykrzanie jej życia, robienie jej na złość, prowokowanie do kłótni, śledzenie.
Za znęcanie psychiczne może być też uznane odbieranie osobie starszej należnego jej świadczenia emerytalnego, czy też odnowa wydania osobie niesamodzielnej należnych jej pieniędzy. Szereg zachowań związanych ze wspólnym funkcjonowaniem w gospodarstwie domowym, takie jak np. odkręcanie wody w kranie, trzaskanie drzwiami, hałasowanie, włączanie światła w porze nocnej, gdy ma charakter złośliwy i powtarzalny, również może być uznane jako znęcanie się psychiczne.
Kiedy określone zachowanie będzie uznane jako znęcanie się psychiczne?
Samo zachowanie oparte na chęci wyrządzenia krzywdy psychicznej jest jedynie elementem składającym się na zjawisko znęcania psychicznego. Przypis art. 207 kk zakłada pewną relację wiążącą sprawcę z ofiarą. Mowa bowiem o pokrzywdzonym, który jest osobą najbliższą lub inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy.
Psychiczne znęcanie się nad osobami nieporadnymi i niepełnosprawnymi
Surowsza odpowiedzialność czeka sprawcę, gdy jego ofiara jest dodatkowo nieporadna z uwagi na swój wiek, bądź też stan psychiczny lub fizyczny. Niezbędnym elementem znęcania jest zatem stosunek dominacji sprawcy nad ofiarą.
Jak udowodnić znęcanie psychiczne?
O tym, czy w danej sprawie doszło do znęcania psychicznego, decyduje obiektywna ocena sądu oparta na ustalonym w sprawie materiale dowodowym. Nie oznacza to oczywiście, że sąd będzie zwolniony z konieczności ustalania odczuć pokrzywdzonego, jego odbioru zaistniałej sytuacji. W każdej sprawie o znęcanie się psychiczne niezbędne jest bowiem ustalenie, że ofiara odczuwała np. poniżenie, strach, zagrożenie, lęk przed oprawcą oraz że to sprawca dominował, miał przewagę nad ofiarą.
Odczucia ofiary w sprawach o dręczenie psychiczne
Szczególnie w aspekcie odczuć ofiary, jej odbioru zaistniałej sytuacji bardzo ważnym dowodem są zatem jej zeznania, jak również osób dla niej najbliższych, w tym świadków zdarzeń rozpatrywanych jako znęcanie się. Na szczęście procedura karna nie zamyka żadnej drogi, jeżeli chodzi o wykazanie istnienia okoliczności faktycznych sprawy. O ile zatem ustalenie stanu psychicznego ofiary następuje z reguły poprzez jej przesłuchanie, o tyle czynności sprawcy polegające na znęcaniu mogą być wykazane wszelkimi środkami dowodowymi. Obecnie w zasadzie w każdej sprawie związanej z przemocą domową pojawiają się np. nagrana audiowizualne rejestrowane przez smartfon.
Jak wygrać sprawę o znęcanie psychiczne?
Trudno odpowiedzieć na pytanie o to, jak wygrać sprawę o znęcanie. Dyskusyjnym zagadnieniem może być sama kwestia, na czym owa wygrana ma polegać. Czy na ujęciu i ukaraniu sprawcy, czy na niedopuszczeniu do przemocy, czy na zminimalizowaniu jej druzgoczących skutków.
W pierwszej kolejności należy pamiętać, że przemoc jest zwykle zjawiskiem, które narasta w czasie. Dlatego tak ważna jest świadomość swoich praw. Często bowiem pokrzywdzona osoba nie zdaje sobie nawet sprawy, że kierowane wobec niej zachowania agresora stanowią nie tylko przekroczenie norm społecznych, ale również kwalifikują się już do represji karnej.
Drugą kluczową kwestią jest szybkość reakcji. Im wcześniej ofiara zgłosi się po pomoc, tym szybciej uzyska niezbędną ochronę. Może to być kontakt z kimś zaufanym, z placówką pomocy społecznej, z ośrodkiem zajmującym się przemocą w rodzinie lub też z kuratorem sądowym. Nie należy się również wahać poinformować policję, która w swoich działaniach wdraża procedurę tzw. Niebieskiej Karty. Jest to dokument wypełniany przez funkcjonariusza policji, jeżeli stwierdzono przemoc w rodzinie. Niebieska Karta stosowana jest w celu dokumentacji zachowań przemocowych i może być przydatna w ramach postępowania dowodowego przed sądem. Jest również pomocna w zakresie oceny zagrożenia dalszą przemocą.
Sprawy związane ze znęcaniem psychicznym są trudne do prowadzenia przed sądem. Z tego powodu zaleca się, aby osoba pokrzywdzona możliwie szybko zwróciła się o pomoc prawną, aby uzyskać wsparcie w zakresie kompletowania materiału dowodowego oraz właściwego postępowania przed organami ścigania oraz sądem.