W drodze uchwały podjętej 17.03.2017 r. (sygn. akt III CZP 110/16) Sąd Najwyższy orzekł, iż zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym uprawnionym do zachowku jest zgodne z obowiązującymi przepisami prawa pomimo braku precyzyjnych zapisów regulujących te kwestię. Uchwała ta jest rezultatem złożenia zażalenia w związku z odmową wykonania przez notariusza czynności prawnej, polegającej na sporządzeniu umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku.
Na czym polega problem?
Zasadniczym powodem rozbieżności interpretacji obowiązujących przepisów prawa pomiędzy notariuszem a Sądem Najwyższym był fakt, iż art. 1047 Kodeksu cywilnego zawiera zapisy, które zakazują zawierania umów o spadek w zakresie innym niż te, które wyszczególnione są w ustawie. Notariusz uznał również, iż uprawnienie do zachowku nie jest pochodną prawa do dziedziczenia i istnieje równolegle obok tego prawa, a zatem nie można skorzystać z reguły a maiori ad minus wobec zapisów z art. 1048 Kodeksu cywilnego. Według notariusza istotny jest także także fakt, iż dawniej w prawie spadkowym (Dekret z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe) istniały zapisy umożliwiające zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku, natomiast obecnie tych zapisów nie ma – zinterpretował on ten fakt jako świadomą rezygnację ustawodawcy z przeniesienia wspomnianych zapisów.
Skarżący natomiast argumentował w zażaleniu, że zakaz zawierania umów w zakresie dziedziczenia należy interpretować w oparciu o standardy konstytucyjne, a także dowodził, iż prawo do zachowku jest tak naprawdę pochodną prawa do dziedziczenia. Tym samym zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku spełnia warunki przewidziane przez obowiązujące prawo, gdyż realnie jest zrzeczeniem się prawa do spadku w części.
Pytanie prawne w stosunku do złożonego zażalenia
W związku z powyższym rozpoznający zażalenie Sąd Okręgowy zadał Sądowi Najwyższemu pytanie prawne w następującym brzmieniu:
„Czy w świetle zakazu sformułowanego w art. 1047 k.c. dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą ustawowym, na podstawie stosowanego odpowiednio art. 1048 k.c.?”
Uchwała Sądu Najwyższego
W odpowiedzi na powyższe pytanie prawne Sąd Najwyższy orzekł, że dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. W uzasadnieniu wskazano przede wszystkim, że sam fakt braku konkretnych zapisów prawa dopuszczających zawarcie takiej umowy nie oznacza, że jest to zabronione. Wynika to z faktu, że w naszym systemie prawnym obowiązuje zasada, iż to, co nie zostało wyraźnie zakazane w odnośnych przepisach prawa, jest dozwolone. Tym samym brak zapisów pozwalających na zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą a uprawnionym spadkobiercą nie jest tożsamy z zakazem zawarcia takiej umowy. Sąd Najwyższy podkreślił bardzo wyraźnie w uzasadnieniu orzeczenia, iż „nie ma normy prawnej, w świetle której zawarcie tej konkretnej umowy byłoby expressis verbis wyłączone”.
Sąd Najwyższy uznał również, że pojęcie „umowa o spadek” jest odpowiednikiem funkcjonującego w doktrynie pojęcia „umowa dziedziczenia”. Wynika stąd, że za umowę dziedziczenia w szerokim rozumieniu (sensu largo) należy uznać każdą umowę, która ma wpływ na dziedziczenie, a zatem i umowę o zrzeczenie się prawa do zachowku. W opinii Sądu Najwyższego zrzeczenie się prawa do zachowku nie jest zrzeczeniem się części dziedziczenia, ale odrębnym prawem, które jest pochodną prawa do dziedziczenia, co w praktyce oznacza, iż prawo do zachowku zawiera się w prawie do dziedziczenia. Można więc zastosować tu przepisy art. 1048 Kodeksu cywilnego zgodnie z regułą maiore ad minus i ograniczyć skutki zrzeczenia się prawa do dziedziczenia jedynie do zrzeczenia się prawa do zachowku.