We współczesnej medycynie leczenie szpitalne pacjenta odbywa się zazwyczaj w ramach dużych placówek medycznych, zatrudniających ratowników medycznych, pielęgniarek oraz lekarzy. Osoby te, w zależności od szczebla, funkcji i specjalności, mogą wspólnie lub indywidualnie ponosić prawną odpowiedzialność za określone aspekty procesu leczenia pacjenta. W trakcie pobytu w szpitalu chorym może zajmować się od kilku do kilkudziesięciu osób – począwszy od lekarza i ratownika w karetce, poprzez pracowników SOR-u, personel oddziału, na który pacjent zostaje przyjęty, po specjalistów konsultujących dany przypadek.
W sytuacji, w której w procesie leczenia danego pacjenta dochodzi do zdarzenia medycznego, którego skutkiem jest śmierć lub uszczerbek na zdrowiu, konieczne staje się ustalenie, czy ktoś spośród personelu medycznego ponosi zań odpowiedzialność. W zależności od okoliczności sprawy ustalenia takie mogą być czynione przez organy ścigania, Wojewódzką Komisję ds. Orzekania o Zdarzeniach Medycznych, sąd w procesie cywilnym lub właściwego rzecznika dyscyplinarnego. Jedynie w sytuacji podejrzenia powstania tzw. zakażenia szpitalnego odchodzi się od poszukiwania indywidualnie odpowiedzialnej osoby, a postępowanie koncentruje się wokół zagadnień związanych z warunkami sanitarnymi placówki.
Błąd medyczny lub naruszenie praw pacjenta związane jest określonym działaniem lub zaniechaniem, które następuje wbrew wiedzy medycznej, woli lub prawom chorego. Winnym błędu może być zatem konkretna osoba, która swym zachowaniem uchybiła zasadom wykonywania zawodu. Biorąc pod uwagę fakt, że w proces leczenia szpitalnego pacjenta zaangażowanych jest zazwyczaj wiele osób, pojawia się pytanie o granice odpowiedzialności każdego uczestnika tego procesu. W niniejszym artykule wskażę na kilka aspektów odpowiedzialności pielęgniarek, położnych i ratowników medycznych za zdarzenia medyczne.
W pierwszej kolejności wskazać trzeba, że zarówno pielęgniarka, położna jak i ratownik medyczny odpowiadają za popełniony błąd lub naruszenie praw pacjenta na podobnych zasadach, jak lekarze. Odpowiedzialność może mieć charakter cywilnoprawny (odszkodowawczy) lub karny. Ponadto, pielęgniarka i położna mogą ponosić odpowiedzialność zawodową przed sądem odpowiedzialności zawodowej w związku z naruszeniem etyki lub zasad wykonywania zawodu.
Możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności wymienionego powyżej personelu medycznego wynika z faktu znacznej samodzielności tych zawodów w zakresie udzielania świadczeń medycznych, szerokiego zakresu czynności pielęgniarskich i ratunkowych, ustawowego wymogu ich wykonywania zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, nałożenia obowiązku przestrzegania praw pacjenta, czy też obowiązku doskonalenia zawodowego.
Błąd ratownika medycznego może mieć charakter diagnostyczny, jeśli np. nie rozpozna stanu zagrożenia zdrowia poprzez błędną interpretację zapisu EKG, lub też terapeutyczny, gdy ratownik np. wykona kardiowersję zamiast defibrylacji, poda niewłaściwe leki, nieadekwatne do stanu zdrowia pacjenta, czy też poda je niewłaściwą drogą lub w niewłaściwej dawce. W ramach ratownictwa medycznego istotne znaczenie mają również decyzje o sposobie i miejscu transportu pacjenta. Analogiczne do powyższych uwagi odnieść należy do wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej, które mogą być narażone na zarzut błędu w zakresie czynności medycznych wykonywanych samodzielnie w zakresie diagnostyki, terapii i organizacji procesu leczenia i pielęgnacji, w tym ostatnim przypadku np. poprzez niepoinformowanie lekarza prowadzącego o istotnej zmianie stanu pacjenta lub niewłaściwe przekazywanie poleceń pomiędzy pielęgniarką oddziałową i odcinkową. Na obu grupach zawodowych ciąży również obowiązek ochrony praw pacjenta, chociażby poprzez prawidłowe sporządzanie dokumentacji medycznej i odpowiednie traktowanie chorego.
Istotnym aspektem wykonywania procesu leczenia przez personel medyczny jest nadzór, jaki sprawuje lekarz nad pielęgniarką i ratownikiem medycznym. Wykonywanie zawodu pielęgniarki i położnej polega między innymi na realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji. Ratownik medyczny udziela świadczeń medycznych samodzielnie lub pod nadzorem lekarza. Wynikająca z powyższych reguł hierarchia służbowa może mieć znaczenie przy ocenie zaistnienia i ustaleniu osoby odpowiedzialnej za błąd. Może być bowiem tak, że błąd popełni lekarz zlecając wykonanie niewłaściwych czynności pielęgniarce, np. poprzez wpisanie niewłaściwej dawki leku do karty zleceń. Pielęgniarka ma obowiązek wykonać zlecenia lekarskie zapisane w dokumentacji medycznej, a jedynie w przypadku uzasadnionych wątpliwości może domagać się od lekarza uzasadnienia potrzeby jego wykonania. Jeśli lekarz podtrzyma zalecenie, pielęgniarka nie ma prawa odmówić jego wykonania, o ile nie mamy do czynienia z sytuacją rażącą i oczywistą. Ratownik medyczny, co do zasady, nie ma uprawnienia do żądania uzasadnienia potrzeby wykonywania poleceń, a w konsekwencji jest obowiązany polecenia wykonywać. Wykonując błędne polecenie ratownik medyczny i pielęgniarka nie ponoszą odpowiedzialności prawnej za popełniony przez lekarza błąd.
Powyżej opisane zależności pomiędzy personelem medycznym prowadzą do wniosku, że pomimo nadrzędnej roli lekarza w procesie leczenia, zakres odpowiedzialności i rola ratowników medycznych, pielęgniarek i położnych jest znaczna, a ze względu na samodzielność i poziom wiedzy medycznej, mogą ponosić indywidualną odpowiedzialność za popełnione błędy. Nie zmienia to jednak faktu, że w zakresie czynności wykonywanych na zlecenie i pod nadzorem lekarza, to na tym ostatnim spoczywa zasadniczy ciężar odpowiedzialności wobec pacjenta za postawioną diagnozę oraz zalecone czynności terapeutyczne.