Zarówno w prawie karnym, jak i w prawie cywilnym pojawiają się różne pojęcia charakteryzujące osobę, która nie ukończyła osiemnastego roku życia. Będą to niepełnoletni, małoletni, czy nieletni. Specjalną formą osoby dorosłej jest także młodociany. W tym artykule wyjaśniamy, kim jest nieletni. Czy sprawami nieletnich zawsze zajmuje się sąd rodzinny i opiekuńczy? Kiedy nieletni może odpowiadać przed sądem karnym jak dorosły? Zapraszamy do lektury!
Obowiązująca dzisiaj Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich jako jedna z nielicznych w polskim porządku prawnym, zawiera preambułę, która stanowi, że ustawa ma na celu dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa.
Ustawę stosuje się wówczas, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Odpowiednio – środek poprawczy w postaci umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym można orzec w przypadku popełnienia czynu wypełniającego znamiona przestępstwa. Natomiast, pobyt w młodzieżowym ośrodku wychowawczym orzeka się za popełnienie czynu świadczącego o demoralizacji.
Kim jest nieletni?
W myśl ustawy, nieletnim jest osoba, która:
- nie ukończyła 18 lat,
- ukończyła 13 lat i nie ukończyła 17 lat, i popełniła czyn karalny
- oraz osoba, której zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze, a nie ukończyła lat 21.
Ponadto, przyjęło się, że ustawa nie ma zastosowania w stosunku do dzieci, które nie ukończyły 7 roku życia. Konsekwencje ich czynów są wówczas wyciągane w stosunku do rodziców i instytucji władzy rodzicielskiej na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Wyjaśnienia wymaga pojęcie czynu karalnego. Jest to czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo enumeratywnie wymienione wykroczenie (m.in. umyślne niszczenie mienia, paserstwo). Pamiętać należy jednak, że nieletni po ukończeniu 15 roku życia w myśl art. 10 Kodeksu karnego może podlegać odpowiedzialności karnej za niektóre przestępstwa na takich zasadach, jak dorosły– np. morderstwo, ciężki uszczerbek na zdrowiu, czy też zamach na życie Prezydenta RP. W takich przypadkach, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo, a także sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary
Postępowanie w sprawie nieletniego
Zgodnie z ustawą, w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. W postępowaniu z nieletnim natomiast, bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, jego wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.
Postępowanie w sprawie nieletniego wszczyna sąd rodzinny. Samo postępowanie jest jednostadialne, co w praktyce oznacza, że sąd jest organem wyjaśniającym oraz orzekającym w sprawie. Procedura odbywa się na zasadach określonych w Kodeksie postępowania cywilnego – za wyjątkiem: czynności dowodowych wykonywanych przez policję, ustanawiania i udziału obrońcy, przesłuchiwania świadków małoletnich, przeprowadzania dowodów rzeczowych oraz rozumienia pojęcia „pokrzywdzonego”. W tych przypadkach stosuje się Kodeks postępowania karnego. Jeżeli sprawa nie zostanie rozpoznana przed ukończeniem przez nieletniego 18 roku życia, zostaje umorzona. Nieletniemu zapewnia się prawo do obrony – w tym także do udziału obrońcy. W postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie nieletniego sąd rodzinny stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny, oraz orzeka o zastosowaniu środków. Od postanowienia przysługuje apelacja do wydziału cywilnego sądu okręgowego. Co istotne, w postępowaniach w sprawach nieletnich nie przysługuje skarga kasacyjna.
Co może orzec sąd?
Ustawa określa katalog środków wychowawczych, jakie mogą zostać orzeczone. Wobec nieletnich sąd rodzinny może: udzielić upomnienia, zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia, ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego, zastosować nadzór kuratora, skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, orzec zakaz prowadzenia pojazdów, orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym. Ten ostatni środek to najbardziej dolegliwa kara dla nieletniego. Orzeka się ją, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.
Sąd rodzinny może ponadto orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym, w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki – w domu pomocy społecznej.
Co istotne, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w zakładzie psychiatrycznym może być wykonane tylko na rozprawie. Podczas, gdy inne środki mogą zostać orzeczone na posiedzeniu.
Udział prokuratora
Prokurator jest stroną postępowania w sprawie nieletniego, jednak sam nie może wszcząć takiego postępowania. Obowiązek ten spoczywa na sądzie rodzinnym, który może zadecydować jednak o przekazaniu sprawy do prowadzenia prokuratorowi. Na postanowienie w sprawie przekazania sprawy przysługuje zażalenie. Wyjątkiem, kiedy to prokurator może wszcząć postępowanie jest sytuacja, w której nieletni popełnia czyn razem z osobą dorosłą. Regułą jednak jest to, że wówczas prokurator „wyłącza” sprawę nieletniego i przekazuje ją do zapoznania sądowi rodzinnemu.
Autor: Agnieszka Porębska