Relacja lekarza z rodziną pacjenta bywa trudna. Emocje związane z pobytem osoby bliskiej w szpitalu i niepokój związany z niepewnością o stan chorego przeradza się niekiedy w pretensje, żal, czy nawet agresję wobec personelu medycznego. Członkowie rodziny pacjenta domagają się zazwyczaj szczególnej opieki i uwagi dla chorego, wyczerpujących informacji o jego stanie zdrowia i rokowaniach, a niekiedy prawa do decydowania o tym, kiedy i jak leczony ma być bliska dla nich osoba. Niniejszy artykuł chciałbym poświęcić kwestii tego, jakie prawa przysługują rodzinie pacjenta i jakie obowiązki towarzyszą w związku z tym lekarzowi.
Kodeks etyki lekarskiej
Kodeks Etyki Lekarskiej poświęca osobom bliskim pacjentowi niewiele miejsca. Artykuł 19 KEL mówi, że chory w trakcie leczenia ma prawo do korzystania z opieki rodziny lub przyjaciół, a lekarz powinien odnosić się ze zrozumieniem do osób bliskich choremu wyrażających wobec lekarza obawy o zdrowie i życie chorego. Zgodnie z art. 16 KEL pacjent może wskazać osoby, które w jego imieniu będą porozumiewały się z lekarzem, a informowanie rodziny, o ile jest to możliwe, powinno być uzgodnione z chorym. W przypadku chorego nieprzytomnego, lekarz może udzielić, dla dobra chorego, niezbędnych informacji osobie, co do której jest przekonany, że działa w interesie chorego. Postanowienia te znajdują się w części dotyczącej poszanowania praw pacjenta, co nie powinno dziwić, albowiem prawa rodziny pacjenta stanowią część praw samego chorego. Oznacza to, że o zakresie uprawnień osób bliskich i odpowiadających im powinności personelu medycznego decyduje sam pacjent.
Powyższe wynika z faktu, że prawa pacjenta są emanacją jego godności i autonomii. Skoro relacja pomiędzy pacjentem i lekarzem ma opierać się na wzajemnym zaufaniu, to niewątpliwie uprawnieniem chorego jest wskazać lekarzowi osoby, z którymi jest na tyle blisko, aby upoważnione były do zasięgania pełnej informacji o nim czy do opieki. Oczywistym jest w tym kontekście, że osobą bliską nie musi być wyłącznie krewny. Podstawową zasadą deontologii lekarskiej, jak i przepisów regulujących wykonywanie zawodu jest zatem reguła, że decyzja o zakresie informacji udzielanych innym osobom należy do samego pacjenta, a lekarzowi nie wolno informować nawet najbliższej rodziny bez wcześniejszego upewnienia się, jaka jest wola chorego. Pacjentem nie zawsze jest jednak osoba dorosła i w pełni świadoma. Pacjentami są dzieci, czy osoby starsze. Choroba i cierpienie mogą wykluczyć pacjenta z aktywnego udziału w leczeniu. Nie wykluczają jednak aktywności ze strony osób bliskich i rodziny.
Zgodnie z art. 31 ust. 6 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, w przypadku pacjentów małoletnich poniżej 16 roku życia oraz osób nieprzytomnych lekarz zobowiązany jest udzielić informacji stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu: małżonkowi, krewnemu lub powinowatemu do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawicielowi ustawowemu (rodzicowi lub opiekunowi prawnemu), osobie pozostającej we wspólnym pożyciu lub osobie wskazanej przez pacjenta. Małoletni, który ukończył 16 lat powinien być również być poinformowany, jednakże tylko w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego.
Prawa rodziny pacjenta w Polsce
Do praw rodziny pacjenta należy również opieka nad chorym. Za pielęgnację i opiekę nad chorym w szpitalu odpowiada oczywiście personel medyczny. Jednakże opieka rodziny stanowi jedno z uprawnień chorego, potwierdzone nie tylko przytoczonym zapisem KEL, ale także ustawą o Zakładach Opieki Zdrowotnej, zgodnie z przepisami której pacjent ma prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie. Leczenie w warunkach szpitalnych jest kontynuacją wcześniejszej opieki nad chorym, a szpital ma prawny obowiązek umożliwienia sprawowania opieki nad chorym. Szpital nie może w tym zakresie narzucać ograniczeń czasowych, chociażby związanych z godzinami odwiedzin. Szpital nie może jednak narzucać pacjentowi opieki rodziny, czy wręcz domagać się przejęcia przez nią części obowiązków.
Lekarz nie ma obowiązku poszukiwania kontaktu z osobami bliskimi pacjentowi, jeśli te nie wykazują nim zainteresowania. Jeśli pacjent nie wskaże osoby, którą należy zawiadomić, zasady wykonywania zawodu nie wymagają, aby lekarz zawiadamiał bliskich nawet o zgonie, chyba że co innego wynika z wewnętrznych przepisów danej placówki medycznej.
Do praw rodziny chorego nie należy prawo do podejmowania decyzji o jego leczeniu, o ile nie mamy do czynienia z przypadkiem małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego lub osoby ubezwłasnowolnionej i opiekuna prawnego. W ich braku decyzję podejmuje sąd opiekuńczy. Art. 32 ustawy o zawodach lekarza wprowadza wyjątek jedynie w zakresie zgody na badanie osoby niezdolnej do samodzielnego podjęcia decyzji, której może udzielić opiekun faktyczny, czyli osoba sprawującą, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga. Art. 33 wprowadza zasadę, że wobec konieczności udzielenia niezwłocznej pomocy lekarskiej, w braku możliwości skontaktowania się z przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym, badanie lub leczenie dopuszczalne jest bez zgody pacjenta.
Podsumowując należy podkreślić, że prawa rodziny pacjenta mają charakter wtórny wobec praw samego pacjenta. Od samego chorego zależy zatem w jakim zakresie rodzina lub inne osoby bliskie mają prawo zasięgać informacji, czy sprawować opiekę. Wolą chorego w opisanym powyżej zakresie lekarz jest zobowiązany. Prawa rodziny nie rozciągają się jednak na decyzje o leczeniu, gdzie wobec niezdolności chorego do podjęcia decyzji, konieczne jest zaangażowanie sądu opiekuńczego.
„Puls” październik 2016 nr 10 s. 29