Kodeks rodzinny i opiekuńczy precyzyjnie określa warunki, których spełnienie jest konieczne do zawarcia ważnego związku małżeńskiego, dzięki czemu sprawy o unieważnienie małżeństwa cywilnego stanowią zaledwie niewielki odsetek spraw rozpatrywanych przez polskie sądy powszechne. Co ważne, aby małżeństwo cywilne mogło zostać unieważnione, w chwili jego zawierania muszą wystąpić konkretne warunki (także określone przez polskie prawodawstwo), jednak zawsze ostateczną decyzję podejmuje właściwy sąd.
Co to jest unieważnienie małżeństwa?
Unieważnienie małżeństwa polega na orzeczeniu przez sąd nieważności zawartego małżeństwa cywilnego z uwagi na zaistnienie określonych przeszkód małżeńskich. Co ważne, wyrok unieważniający musi stać się prawomocny, by małżeństwo zostało skutecznie unieważnione – do chwili uprawomocnienia wyroku każde zawarte wbrew zakazowi małżeństwo istnieje i podlega stosownej ochronie prawnej w pełnym zakresie.
Uprawnienia sądów powszechnych
Sądami właściwymi do rozpatrywania pozwów o unieważnienie małżeństwa są sądy okręgowe właściwe ze względu na ostatnie wspólne miejsce zamieszkania małżonków, pod warunkiem jednak, że przynajmniej jeden z małżonków przebywa tam nadal. Jeżeli takiego miejsca nie da się określić, pozew składa się w sądzie właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania pozwanego, a jeśli i to jest niemożliwe, powód wnosi pozew w sądzie okręgowym właściwym dla własnego miejsca zamieszkania.
Prawomocne orzeczenie sądu okręgowego o unieważnieniu małżeństwa skutkuje tym, iż dany związek małżeński traktowany jest tak, jakby nigdy nie został zawarty. Prawne skutki unieważnienia małżeństwa obejmują między innymi:
- powrót obojga małżonków do stanu cywilnego i nazwisk sprzed zawarcia małżeństwa,
- ustanie powinowactwa oraz wzajemnych praw i obowiązków pomiędzy małżonkami,
- rozstrzygnięcie przez sąd kwestii przyznania władzy rodzicielskiej, sposobu kontaktu z dziećmi oraz wysokości alimentów (zarówno na rzecz dzieci, jak i na rzecz byłego współmałżonka),
- rozwiązanie na drodze sądowej kwestii majątkowych, jeśli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu,
- ustalenie sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania,
- orzeczenie, czy i który z małżonków zawarł związek małżeński w złej wierze, czyli dopuścił do zawarcia małżeństwa pomimo tego, iż wiedział, że istnieją okoliczności stanowiące podstawę unieważnienia małżeństwa.
Unieważnienie małżeństwa a prawo kanoniczne
Należy pamiętać, że jeśli dany związek małżeński został zawarty jako konkordatowy (czyli przed duchownym), to choć czynność ta wywołuje skutki cywilnoprawne i małżonkowie mogą uzyskać rozwód lub unieważnienie małżeństwa na gruncie cywilnoprawnym, w myśl prawa kanonicznego nadal pozostają w związku małżeńskim dopóki nie zostanie on uznany za nieważnie zawarty przez sąd kościelny.
Co istotne, unieważnienie małżeństwa przez sąd powszechny może zostać wykorzystane w sądzie kościelnym jako dowód w procesie o uznanie małżeństwa za nieważnie zawarte. Nie znaczy to jednak, że każde unieważnione na gruncie cywilnoprawnym małżeństwo zostanie uznane za nieważnie zawarte przez sąd kościelny.
Równie istotne jest, że wyrok sądu kościelnego stwierdzający nieważność danego małżeństwa może w szczególnych przypadkach (np. choroba psychiczna czy zła wola jednej ze stron) zawierać klauzulę zakazującą danej osobie zawierania małżeństwa w przyszłości. Jeśli takiej klauzuli nie ma i małżeństwo zostało uznane za nieważnie zawarte w świetle prawa kanonicznego, każdy z małżonków może ponownie zawrzeć ślub kościelny.
Okoliczności stwierdzenia nieważności małżeństwa
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi regulacjami prawnymi małżeństwo może zostać uznane za nieważne, jeśli w chwili jego zawierania zaistniała przynajmniej jedna z następujących przeszkód:
- jedno lub oboje małżonkowie nie posiadają odpowiedniego wieku – zarówno kobieta, jak i mężczyzna chcący zawrzeć małżeństwo muszą mieć ukończone 18 lat, jednak w wyjątkowych sytuacjach możliwe jest zawarcie związku małżeńskiego przez kobietę, która ukończyła 16 rok życia. W takim przypadku jednak konieczne jest uzyskanie zezwolenia sądu. Co istotne, wiek nie może stanowić okoliczności uzasadniającej unieważnienie małżeństwa, jeśli powództwo zostało wniesione przez mężczyznę już po osiągnięciu 18 roku życia lub w sytuacji, gdy kobieta nie posiadająca wymaganego wieku była w chwili zawierania małżeństwa w ciąży;
- osoba zawierająca małżeństwo pozostawała w ważnym związku małżeńskim z inną osobą (bigamia);
- osoba zawierająca małżeństwo była w chwili jego zawierania ubezwłasnowolniona całkowicie, cierpiała na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy za wyjątkiem sytuacji określonych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym;
- osoba zawierająca małżeństwo jest dla współmałżonka krewnym lub powinowatym w linii prostej albo rodzeństwem;
- nastąpił błąd co do tożsamości drugiej strony;
- brak świadomości w wyniku którego osoba zawierająca związek małżeński nie była w stanie świadomie wyrazić swej woli;
- osoba zawierająca związek małżeński wyrażała wolę zawarcia go znajdując się pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony albo osoby trzeciej (tzw. małżeństwo wymuszone);
- błędy w przypadku zawierania małżeństwa poprzez pełnomocnika – brak zezwolenia sądu na złożenie przez pełnomocnika oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, skutecznie odwołane lub nieważne pełnomocnictwo.
Należy także pamiętać, że małżeństwo nie może zostać unieważnione po jego ustaniu – wyjątkami od tej zasady są bigamia oraz pokrewieństwo małżonków. Ponadto jeśli okoliczność, ze względu na którą zawierane małżeństwo było nieważne, ustanie w jego trakcie, następuje tak zwana konwalidacja małżeństwa, skutkująca niemożnością unieważnienia takiego związku małżeńskiego.