Wydziedziczenie jest szczególnym instrumentem prawa spadkowego, którym może się posługiwać spadkodawca. Pozwala ono modyfikować krąg spadkobierców ustawowych. Z uwagi na wyjątkowy charakter i konsekwencje prawne, możliwość jego stosowania uzależniona została od zaistnienia ściśle określonych przesłanek ustawowych.
Kogo można wydziedziczyć
Oświadczenie o wydziedziczeniu może się odnosić jedynie wobec spadkobierców ustawowych, czyli tych osób, które z mocy przepisów ustawy Kodeks cywilny byłyby uprawnione do dziedziczenia (tj. bez konieczności ujmowania ich w testamencie). Przy czym oświadczenie o wydziedziczeniu może dotyczyć wyłącznie zstępnych (czyli dzieci i dalszych potomków spadkodawcy), małżonka i rodziców spadkodawcy.
Forma wydziedziczenia
Wydziedziczenie jest oświadczeniem, które składa się w testamencie. Nie ma przy tym przeszkód, aby wydziedziczenie stanowiło jedyny składnik testamentu. Nie ma również konieczności, aby spadkodawca posługiwał w testamencie terminologią ustawową. Wola wydziedziczenia musi jednak zostać sformułowana w sposób jasny, nie budzący wątpliwości przy interpretacji.
Skutki wydziedziczenia
Opisując skutki wydziedziczenia, w pierwszej kolejności należy wspomnieć, że potoczne rozumienie sformułowania „wydziedziczenie” często bywa błędne. Wydziedziczeniem określa się często bowiem błędnie taką sytuację, gdzie spadkodawca testamentem odsuwa od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego (tzw. testament negatywny). Tymczasem taki stan rzeczy powoduje jedynie, że spadkobierca ustawowy wyłączony od dziedziczenia zachowuje prawo do zachowku wobec innych spadkobierców powołanych do spadku. Zachowek jest roszczeniem pieniężnym stanowiącym ekwiwalent finansowy wartości części (jednej drugiej lub dwóch trzecich) udziału należnego spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli zatem wolą spadkodawcy było, aby testamentem „wydziedziczyć” np. swoje dziecko, z którym rodzic znajduje się w konflikcie, to taki skutek nie zostanie osiągnięty, ponieważ dziecko zachowa roszczenie o zachowek, które może skierować wobec pozostałych spadkobierców. Samo odsunięcie od dziedziczenia ustawowego zawarte w testamencie nie jest zatem wydziedziczeniem.
Skutek w postaci pozbawienia prawa do zachowku daje jedynie instrument wprost tak nazwany w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Z uwagi jednak na najdalej idące niekorzystne dla odsuniętego spadkobiercy ustawowego skutki, jakie niesie wydziedziczenie, możliwość jego stosowania ma charakter wyjątkowy i jest zastrzeżona jedynie dla szczególnych sytuacji, które zostały wprost opisane w ww. przepisie. Zaznaczyć przy tym należy, że skuteczne dokonanie wydziedziczenia zawsze prowadzi do pozbawienia zachowku w całości. Prawo spadkowe nie przewiduje bowiem konstrukcji miarkowania (obniżania) wysokości zachowku.
Przesłanki do dokonania wydziedziczenia
Kodeks cywilny przewiduje jedynie trzy przypadki, w których może nastąpić wydziedziczenie:
- kiedy spadkobierca ustawowy wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
W praktyce są to sytuacje, gdzie pomiędzy stronami występują sytuacje konfliktowe, w których nie ma podstaw, aby stwierdzić jednoznacznie naruszenie prawa przez spadkobiercę, jednakże całokształt jego zachowania pozwala na negatywną ocenę jego postępowania. W praktyce ocena, czy doszło do naruszenia zasad współżycia społecznego, w przypadku sporu sądowego, wymaga analizy całokształtu okoliczności faktycznych konkretnej sprawy. Co istotne, działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego musi nosić cechy uporczywości, a dodatkowo nie może być akceptowane przez spadkodawcę.
- kiedy spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy (albo jednej z najbliższych mu osób) umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Ocena, czy zaistniało przestępstwo umożliwiające wydziedziczenie powinna być dokonana na gruncie przepisów Kodeksu karnego. W przypadku sporu sądowego ocenę taką może przeprowadzić sąd cywilny. W tym miejscu pamiętać jednak należy, że zgodnie z przepisami procedury cywilnej ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym.
- kiedy spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Chodzi tu zarówno o obowiązki ściśle określone w przepisach prawa (w szczególności obowiązek alimentacyjny), jak i obowiązki o charakterze społecznym, czy też moralnym (np. obowiązek sprawowania opieki nad niedołężną osobą w podeszłym wieku). W tym przypadku również wymagana jest przesłanka uporczywości.
Wydziedziczenie, a wybaczenie
Zaistnienie przesłanek uzasadniających wydziedziczenie nie ma charakteru definitywnego. Spadkodawca może bowiem przebaczyć spadkobiercy. Jeżeli zatem ze strony spadkodawcy nastąpiło wybaczenie, nie może on dokonać wydziedziczenia.